DOI Artikel:
Skrzyniarz, Sławomir: Upadły anioł: Antropomorficzne uskrzydlone przedstawienia Diabła w Sztuce bizantyńskiej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20616#0079
(ryc. II)71 - modelunek ciała demonów w miniaturach
bizantyńskich (ryc. 7) bliski jest tym dziełom. Ujęcia
sylwetkowe zaś (ryc. 8, 9) znajdują analogię w dekora-
cji hydrii w Tybindze (ryc. 12)72.
Sporo materiału porównawczego dostarcza też rzeź-
ba statuaryczna. Przedstawienia nagich, uskrzydlonych
demonów utożsamianych z greckim Erosem stanowią
ozdobę urn etruskich, np. naczynia z końca IV w. p.n.e.
w Villa Giulia w Rzymie73. Zachowało się ponadto wie-
le samodzielnych statuetek i posągów bożka miłości z
początków naszej ery (ryc. 13)74. Motyw Erosa zyskał
też dużą popularność w sztuce wczesnochrześcijańskiej75.
Na sarkofagach małe geniusze często trzymają clipeusy,
girlandy lub tablice inskrypcyjne76. Znane są przedsta-
wienia Erosa w rzeźbie z kości słoniowej i w bizantyń-
skim malarstwie książkowym, związanym z tematyką
mitologiczną77. Istotne jest, że obok zbieżności cech iko-
nograficznych (mała, naga, uskrzydlona postać ludzka),
demony bizantyńskie, podobnie jak antyczne i wczesno-
chrześcijańskie Erosy, zwykle są ruchliwe, rozbiegane78.
12. Eros, IV w. p.n.e., malowidło na hydrii. Tybinga
(wg LIMO
71 Tamże, nr 14, s. 2.
11 Tamże, III, nr 730, s. 912.
73 Tamże, IV, nr 40, s. 4.
74 Tamże, III, nry 387, 989, s. 894; IV, nr 16, s. 2.
75 H. Leclercą, Les Amours [w:] DACL, 1/2, Paris 1907, szp.
I60ó-l648; A. Rumpf, Eros (Eroten) II (in der Kunst) [w:] RAC, VI,
Stuttgart 1966, szp. 337-342.
76 Wilpert, o. c., tabl. 9- 1; 14. 3; 17. 2; 28. 3; 44. 3; 115. 2;
126. 2.
Pseudo-Oppianus, Wenecja, Marciana, Cod. Graec. 479,
fol. 33r -K. Weitzmann, Greek My thology in Byzantine Art, Prin-
ceton 1951, il. 143-
8 Demony w wariancie drugim są podobne również do antycz-
nych przedstawień Thanatosa. Jednakże Thanatos ukazywany był w
pozycji leżącej (tak jak jego mityczny brat Hypnos), bądź stojąc opar-
13- Eros, I-II w., posążek. Londyn,
British Museum (wg LIMO
Krytyczne podejście do badań ikonograficznych
wymaga uwzględnienia wymowy ideowej motywów,
pomiędzy którymi zakłada się istnienie powiązań gene-
tycznych - należy zatem zapytać, czy w Bizancjum Eros
wiązany był z Diabłem? Wiadomo, że Ojcowie Kościoła
utożsamiali Erosa przede wszystkim z miłością bliźnie-
go (agape)19, a niekiedy z samym Chrystusem - porów-
nanie takie znajdujemy u Pseudo-Dionizego80. W poezji
bizantyńskiej, która czerpała z tradycji antycznej, Eros
był personifikacją miłości „mocniejszej od prawa” (Pa-
weł Silencjariusz) i „triumfującej” (Eustachios Makrem-
bolites)81. Jedynie w związku z rozgraniczaniem miłości
duchowej i cielesnej - czyli erotyki, która według Oj-
ców Kościoła jest diaboliczna - Eros uważany był wprost
za wcielenie Szatana82. Stanowisko takie pojawiało się
jednak rzadko i raczej w pismach autorów łacińskich,
nie tłumaczy więc ono w stopniu zadowalającym wy-
korzystania w bizantyńskich przedstawieniach demo-
nów wzoru Erosa. Z drugiej strony, pozytywny stosu-
nek do greckiego bożka miłości, będący w Bizancjum
ty o zgaszoną pochodnię, bądź, znacznie rzadziej, unosząc się nad
ciałem zmarłego - O. Hófer, Thanatos [w:] Ausfuhrliches Lexikon
der griechischen und rómischen Mythologie, V, [b. m. r.], szp. 481-
527. Ponieważ demony bizantyńskie ukazywane były w dynamicz-
nym ruchu i na wiele sposobów, nie wydaje się, by mogły być wzo-
rowane na przedstawieniach Thanatosa.
79 In Cant., XIV. 290; 302, inne przykłady podają A. Nygren,
Eros und Agape. Gestaltswandlungen der christlichen Liebe, Gutersloh
1937, oraz T. S p i d 1 i k, La spiritualite de 1'Eglise d’Orient. Manuel
systetnatique, Romę 1978, s. 147-149; 163-164; 286-289-
80 DN, IV.12-13-
81 The Oxford Dictionary of Byzantium, I, Oxford 1990, s. 727.
82 C. Schneider, Eros (Eroten) I (literarisch) [W:] RAC, VI,
Stuttgart 1966, szp. 310-311.
75
bizantyńskich (ryc. 7) bliski jest tym dziełom. Ujęcia
sylwetkowe zaś (ryc. 8, 9) znajdują analogię w dekora-
cji hydrii w Tybindze (ryc. 12)72.
Sporo materiału porównawczego dostarcza też rzeź-
ba statuaryczna. Przedstawienia nagich, uskrzydlonych
demonów utożsamianych z greckim Erosem stanowią
ozdobę urn etruskich, np. naczynia z końca IV w. p.n.e.
w Villa Giulia w Rzymie73. Zachowało się ponadto wie-
le samodzielnych statuetek i posągów bożka miłości z
początków naszej ery (ryc. 13)74. Motyw Erosa zyskał
też dużą popularność w sztuce wczesnochrześcijańskiej75.
Na sarkofagach małe geniusze często trzymają clipeusy,
girlandy lub tablice inskrypcyjne76. Znane są przedsta-
wienia Erosa w rzeźbie z kości słoniowej i w bizantyń-
skim malarstwie książkowym, związanym z tematyką
mitologiczną77. Istotne jest, że obok zbieżności cech iko-
nograficznych (mała, naga, uskrzydlona postać ludzka),
demony bizantyńskie, podobnie jak antyczne i wczesno-
chrześcijańskie Erosy, zwykle są ruchliwe, rozbiegane78.
12. Eros, IV w. p.n.e., malowidło na hydrii. Tybinga
(wg LIMO
71 Tamże, nr 14, s. 2.
11 Tamże, III, nr 730, s. 912.
73 Tamże, IV, nr 40, s. 4.
74 Tamże, III, nry 387, 989, s. 894; IV, nr 16, s. 2.
75 H. Leclercą, Les Amours [w:] DACL, 1/2, Paris 1907, szp.
I60ó-l648; A. Rumpf, Eros (Eroten) II (in der Kunst) [w:] RAC, VI,
Stuttgart 1966, szp. 337-342.
76 Wilpert, o. c., tabl. 9- 1; 14. 3; 17. 2; 28. 3; 44. 3; 115. 2;
126. 2.
Pseudo-Oppianus, Wenecja, Marciana, Cod. Graec. 479,
fol. 33r -K. Weitzmann, Greek My thology in Byzantine Art, Prin-
ceton 1951, il. 143-
8 Demony w wariancie drugim są podobne również do antycz-
nych przedstawień Thanatosa. Jednakże Thanatos ukazywany był w
pozycji leżącej (tak jak jego mityczny brat Hypnos), bądź stojąc opar-
13- Eros, I-II w., posążek. Londyn,
British Museum (wg LIMO
Krytyczne podejście do badań ikonograficznych
wymaga uwzględnienia wymowy ideowej motywów,
pomiędzy którymi zakłada się istnienie powiązań gene-
tycznych - należy zatem zapytać, czy w Bizancjum Eros
wiązany był z Diabłem? Wiadomo, że Ojcowie Kościoła
utożsamiali Erosa przede wszystkim z miłością bliźnie-
go (agape)19, a niekiedy z samym Chrystusem - porów-
nanie takie znajdujemy u Pseudo-Dionizego80. W poezji
bizantyńskiej, która czerpała z tradycji antycznej, Eros
był personifikacją miłości „mocniejszej od prawa” (Pa-
weł Silencjariusz) i „triumfującej” (Eustachios Makrem-
bolites)81. Jedynie w związku z rozgraniczaniem miłości
duchowej i cielesnej - czyli erotyki, która według Oj-
ców Kościoła jest diaboliczna - Eros uważany był wprost
za wcielenie Szatana82. Stanowisko takie pojawiało się
jednak rzadko i raczej w pismach autorów łacińskich,
nie tłumaczy więc ono w stopniu zadowalającym wy-
korzystania w bizantyńskich przedstawieniach demo-
nów wzoru Erosa. Z drugiej strony, pozytywny stosu-
nek do greckiego bożka miłości, będący w Bizancjum
ty o zgaszoną pochodnię, bądź, znacznie rzadziej, unosząc się nad
ciałem zmarłego - O. Hófer, Thanatos [w:] Ausfuhrliches Lexikon
der griechischen und rómischen Mythologie, V, [b. m. r.], szp. 481-
527. Ponieważ demony bizantyńskie ukazywane były w dynamicz-
nym ruchu i na wiele sposobów, nie wydaje się, by mogły być wzo-
rowane na przedstawieniach Thanatosa.
79 In Cant., XIV. 290; 302, inne przykłady podają A. Nygren,
Eros und Agape. Gestaltswandlungen der christlichen Liebe, Gutersloh
1937, oraz T. S p i d 1 i k, La spiritualite de 1'Eglise d’Orient. Manuel
systetnatique, Romę 1978, s. 147-149; 163-164; 286-289-
80 DN, IV.12-13-
81 The Oxford Dictionary of Byzantium, I, Oxford 1990, s. 727.
82 C. Schneider, Eros (Eroten) I (literarisch) [W:] RAC, VI,
Stuttgart 1966, szp. 310-311.
75