DOI article:
Chrzanowski, Tadeusz: Adoracja czy prezentacja? O dwóch projektach z drugiej połowy XVI wieku nagrobka Jana Ponętowskego, opata bradyskiego
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.20616#0090
Syn Piotra starszego - Piotr Kmita młodszy - upa-
miętniony został pomnikiem, w którym najważniejszą
rolę odgrywała postać stojąca wojewody krakowskie-
go. Ten pieiwszy w Polsce zachowany pełnoplastyczny
wizerunek nagrobny znajduje się dziś w obramieniu ne-
orenesansowym o formie wąskiej, perspektywicznie za-
komponowanej niszy wypełniającej edikulę14. Można
jednak przypuszczać, że pierwotne obramienie posia-
dało zbliżoną formę, że obecne zostało opracowane jako
w pewnym sensie kopia poprzedniego, tyle że w for-
mie dostosowanej do aktualnego, „ciaśniejszego” miej-
sca ustawienia monumentu. W każdym razie wpisanie
postaci w „treść niszy”1S było w naszym kraju powszech-
nie znane i praktykowane, przynajmniej od chwili bu-
dowy kaplicy Zygmuntowskiej. Początkowo stosowane
dla wyobrażeń świętych, wkrótce upowszechniło się tak-
że w przedstawieniach osób świeckich. Po nagrobku
Piotra Kmity młodszego, który wiązany bywa z Janem
Marią ił Mosca, zwanym Padovano, a datę powstania
umieszcza się po śmierci wojewody w r. 1553, motyw
edikuli-arkady miał przejąć, niezachowany niestety (ale
znany z rysunku), nagrobek Stanisława i Katarzyny Orli-
ków z kościoła Dominikanów w Krakowie, wykonany
w latach 1559-1574 przez Hieronima Canavesiego16.
Tenże artysta wykonał również nagrobek Kaspra
Wielogłowskiego w Czchowie, z przedstawieniem sto-
jącej postaci1" (ryc. 3), cechujący się najbliższym w Pol-
sce podobieństwem do pierwszego z projektów nagrob-
ka Ponętowskiego. Kompozycja ujmuje w ramy pilastro-
wej edikułi postać zmarłego, stojącą w lekkim kontra-
poście, z głową odwróconą w bok (w tym przypadku
zwracającą się w stronę ołtarza głównego świątyni)18.
Tyle tylko, że tło jest gładkie, że brak tu owej kotary,
którą rozwieszono za opatem.
Zastanówmy się więc nad jej sensem. Jan Białostoc-
ki, pisząc o symbolice drzwi jako przejścia pomiędzy
doczesnością a wiecznością, stwierdził: „W wielu wło-
skich grobowcach z XIV wieku aniołowie odsuwają na
bok zasłony dzielące rzeczywistą ziemską przestrzeń od
tej, w której przebywa zmarły”19. Sprawą symboliczne-
go znaczenia zasłony-kotary z punktu widzenia jej funkcji
w obyczaju i liturgii pogrzebowej zajmowała się Hen-
riettę s Jacob20. Całkowicie problemowi kotary jako sym-
nagrobnej kardynała Fryderyka Jagiellończyka w katedrze na Wa-
welu (A. Bochnak, Mecenat Zygmunta Starego w zakresie rzemio-
sła artystycznego (Studia do Dziejów Wawelu, 2, 1960), s. 141-146,
il. 4) oraz w całkowicie już renesansowej płycie biskupa Jana Karn-
kowskiego z r. 1536 w katedrze we Włocławku (W. P u g e t i inni,
Katalog zabytków sztuki w Polsce, XI/18: Dawne województwo bydgo-
skie, pod. red. T. Chrzanowskiego i M. Korneckiego. Wło-
cławek. i okolice, Warszawa 1988, s. 31, il- 338; umieszczono tu na tle
kotary już nie wizerunek zmarłego, ale jego herb w otoku wieńca
i tablicę inskrypcyjną).
H.Kozakiewiczowa, Rzeźba XVI wieku w Polsce, Warsza-
wa 1989, s. 119, il. 184.
15
H. G. E v e r s, Tod, Macht und Raum ais Bereicbe der Architek-
tur, Mtinchen 1939, s. 104.
3. Hieronim Canavesi, nagrobek Kaspra Wielogłowskiego, po 1564.
Czchów, kościół parafialny (fot. autor)
bolowi prawdy poświęcił swe gruntowne studium Jo-
hann Konrad Eberłein21. W moim przekonaniu pozosta-
je jeszcze do wyjaśnienia fakt kotary jako symbolu glo-
ryfikacji, a więc trzeba przeprowadzić rozróżnienie mię-
dzy kotarą-kurtyną, którą się rozchyla, by „odsłonić praw-
J K. S i n k o, Hieronim Canauesi (Rocznik Krakowski, 27, 1936),
s. 133-136, il. 1.
Tamże, s. 144 i n., il. 9 i 10.
T. Chrzanowski, M. Kornecki, Sztuka ziemi krakow-
skiej, Kraków 1982, s. 255 i n.
J.Białostocki, Drzwi śmierci: antyczny symbol i jego trady-
cja [w:] Tenże, Symbole i obrazy w śuńecie sztuki, Warszawa 1982, s.
169 (pierwodruk tej rozprawy: The Door of Death: Survival of a Clas-
sical Motif in Sepułchral Art (Jahrbuch der Hamburger Kunstsamm-
lungen, 18, 1973)), s. 7-32).
20
s’J a c o b, o. c., s. 31.
J. K. Eberłein, Apparitio regis - reuelatio ueritatis. Studien
zurDarstellung des Vorhangs in der bildenden Kunst von der Spatan-
tik.e bis zum Ende des Mittelalters, Wiesbaden 1982, passim.
86
miętniony został pomnikiem, w którym najważniejszą
rolę odgrywała postać stojąca wojewody krakowskie-
go. Ten pieiwszy w Polsce zachowany pełnoplastyczny
wizerunek nagrobny znajduje się dziś w obramieniu ne-
orenesansowym o formie wąskiej, perspektywicznie za-
komponowanej niszy wypełniającej edikulę14. Można
jednak przypuszczać, że pierwotne obramienie posia-
dało zbliżoną formę, że obecne zostało opracowane jako
w pewnym sensie kopia poprzedniego, tyle że w for-
mie dostosowanej do aktualnego, „ciaśniejszego” miej-
sca ustawienia monumentu. W każdym razie wpisanie
postaci w „treść niszy”1S było w naszym kraju powszech-
nie znane i praktykowane, przynajmniej od chwili bu-
dowy kaplicy Zygmuntowskiej. Początkowo stosowane
dla wyobrażeń świętych, wkrótce upowszechniło się tak-
że w przedstawieniach osób świeckich. Po nagrobku
Piotra Kmity młodszego, który wiązany bywa z Janem
Marią ił Mosca, zwanym Padovano, a datę powstania
umieszcza się po śmierci wojewody w r. 1553, motyw
edikuli-arkady miał przejąć, niezachowany niestety (ale
znany z rysunku), nagrobek Stanisława i Katarzyny Orli-
ków z kościoła Dominikanów w Krakowie, wykonany
w latach 1559-1574 przez Hieronima Canavesiego16.
Tenże artysta wykonał również nagrobek Kaspra
Wielogłowskiego w Czchowie, z przedstawieniem sto-
jącej postaci1" (ryc. 3), cechujący się najbliższym w Pol-
sce podobieństwem do pierwszego z projektów nagrob-
ka Ponętowskiego. Kompozycja ujmuje w ramy pilastro-
wej edikułi postać zmarłego, stojącą w lekkim kontra-
poście, z głową odwróconą w bok (w tym przypadku
zwracającą się w stronę ołtarza głównego świątyni)18.
Tyle tylko, że tło jest gładkie, że brak tu owej kotary,
którą rozwieszono za opatem.
Zastanówmy się więc nad jej sensem. Jan Białostoc-
ki, pisząc o symbolice drzwi jako przejścia pomiędzy
doczesnością a wiecznością, stwierdził: „W wielu wło-
skich grobowcach z XIV wieku aniołowie odsuwają na
bok zasłony dzielące rzeczywistą ziemską przestrzeń od
tej, w której przebywa zmarły”19. Sprawą symboliczne-
go znaczenia zasłony-kotary z punktu widzenia jej funkcji
w obyczaju i liturgii pogrzebowej zajmowała się Hen-
riettę s Jacob20. Całkowicie problemowi kotary jako sym-
nagrobnej kardynała Fryderyka Jagiellończyka w katedrze na Wa-
welu (A. Bochnak, Mecenat Zygmunta Starego w zakresie rzemio-
sła artystycznego (Studia do Dziejów Wawelu, 2, 1960), s. 141-146,
il. 4) oraz w całkowicie już renesansowej płycie biskupa Jana Karn-
kowskiego z r. 1536 w katedrze we Włocławku (W. P u g e t i inni,
Katalog zabytków sztuki w Polsce, XI/18: Dawne województwo bydgo-
skie, pod. red. T. Chrzanowskiego i M. Korneckiego. Wło-
cławek. i okolice, Warszawa 1988, s. 31, il- 338; umieszczono tu na tle
kotary już nie wizerunek zmarłego, ale jego herb w otoku wieńca
i tablicę inskrypcyjną).
H.Kozakiewiczowa, Rzeźba XVI wieku w Polsce, Warsza-
wa 1989, s. 119, il. 184.
15
H. G. E v e r s, Tod, Macht und Raum ais Bereicbe der Architek-
tur, Mtinchen 1939, s. 104.
3. Hieronim Canavesi, nagrobek Kaspra Wielogłowskiego, po 1564.
Czchów, kościół parafialny (fot. autor)
bolowi prawdy poświęcił swe gruntowne studium Jo-
hann Konrad Eberłein21. W moim przekonaniu pozosta-
je jeszcze do wyjaśnienia fakt kotary jako symbolu glo-
ryfikacji, a więc trzeba przeprowadzić rozróżnienie mię-
dzy kotarą-kurtyną, którą się rozchyla, by „odsłonić praw-
J K. S i n k o, Hieronim Canauesi (Rocznik Krakowski, 27, 1936),
s. 133-136, il. 1.
Tamże, s. 144 i n., il. 9 i 10.
T. Chrzanowski, M. Kornecki, Sztuka ziemi krakow-
skiej, Kraków 1982, s. 255 i n.
J.Białostocki, Drzwi śmierci: antyczny symbol i jego trady-
cja [w:] Tenże, Symbole i obrazy w śuńecie sztuki, Warszawa 1982, s.
169 (pierwodruk tej rozprawy: The Door of Death: Survival of a Clas-
sical Motif in Sepułchral Art (Jahrbuch der Hamburger Kunstsamm-
lungen, 18, 1973)), s. 7-32).
20
s’J a c o b, o. c., s. 31.
J. K. Eberłein, Apparitio regis - reuelatio ueritatis. Studien
zurDarstellung des Vorhangs in der bildenden Kunst von der Spatan-
tik.e bis zum Ende des Mittelalters, Wiesbaden 1982, passim.
86