DOI issue:
Recenzje, repliki, komunikaty
DOI article:Żurowska, Klementyna; Rodzińska-Chorąży, Teresa: Odpowiedź na recenzję Zygmunta Świechowskiego
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.20616#0146
nie może być w jakimkolwiek stopniu dowodem na to,
że nie było to baptysterium, lecz kaplica. Jest kompozy-
cyjnie i funkcjonalnie uzasadnione, że np. w oktogo-
nalnym baptysterium jeden okrągły łub wieloboczny ba-
sen znajduje się na środku. Trójelementowe przykłady
iberyjskie odznaczają się oryginalną formą basenów,
kontrastującą z prostą i nieciekawą architekturą pomie-
szczeń służących za baptysteria. Na Ostrowie Lednic-
kim spotykamy się z rozwiązaniem szczególnym. For-
ma basenów (dwóch, a nie jednego!) ściśle korespon-
duje i jest podporządkowana architekturze o interesują-
cej kompozycji. Gdyby umieszczenie z boku dotyczyło
jednego basenu, uwaga Recenzenta byłaby bardziej uza-
sadniona, chociaż odnosiłaby się do budowli podłuż-
nych, którą baptysterium na Ostrowie z pewnością nie
jest (patrz ad 2 i 3). Wyjątkowo ścisły związek formy
urządzeń chrzcielnych i otaczającej architektury oraz ich
lokalizacja, nie mówiąc już o aspektach techniczno-stra-
tygraficznych dowodzą, że to właśnie baseny były naj-
ważniejszym elementem tej budowli. Ponadto pogląd
przedstawiony przez Recenzenta dowodzi, że nie bie-
rze On pod uwagę tak istotnego faktu, jakim jest stosu-
nek powierzchni urządzeń chrzcielnych do całej prze-
strzeni użytkowej. Proste obliczenia wykazują, że cał-
kowita powierzchnia (bez apsydy) wynosi ok. 35 m1 2, a
powierzchnia obu basenów ok. 12,5 mr. Baseny zajmu-
ją zatem 1/3 wnętrza i ponad 50% łącznej powierzchni
jego części południowej i północnej. Taka proporcja pod-
kreśla wyjątkową i dominującą rolę basenów, co znaj-
duje potwierdzenie w porównaniu z licznymi przykła-
dami architektury I tysiąclecia. Należy także podkreślić,
że usytuowanie basenów lednickich praktycznie całko-
wicie wyklucza obejścia jako przestrzeń służącą za miej-
sce ruchu okrężnego czy gromadzenia się wiernych.
Ad 2 i 3- Jest rzeczą ogólnie wiadomą, że od czasów
karolińskich w Europie Zachodniej i Środkowej dawne
zespoły sakralne złożone z jednego lub dwóch kościo-
łów i baptysterium łączą się w jedną całość. Ostatnio
omówił tę kwestię na tle reformy karolińskiej Alain Er-
lande-Brandenburg1. Proces ten nie przebiegał jednak
w równie silnym stopniu w kręgu kultury śródziemno-
morskiej, gdzie wieloczłonowe zespoły katedralne trwały
jeszcze do wieku XIII. Zjawisko łączenia kilku funkcji
w kościołach kręgu karolińskiego i postkarolińskiego
dotyczyły natomiast wyłącznie kościołów podłużnych.
1 A. Erlande-Brandenburg, La Catbedrale, Paris 1992, s.
94-101.
’ W. Jacobsen, L. Schaefer, H. R. Sennhauser, Vorro-
manische Kirchenbauten- Nachtragsband, Mtinchen 1991, s. 33-35.
3 G. L e o p o 1 d, E. S c h u b e r t, Der Dom zu Halberstadt bis zum
gotischen Nenbau, Berlin 1984, s. 29-30; Jacobsen, Schaefer,
Sennhauser, o. c., s. 160—163-
1 Tamże, s. 360-361; Die Bajuwaren. Von Seuerin bis Tassilo 488-
788. GemeinsameLandesausstellung[..]. Rosenheim[...], Mattsee[...],
Mtinchen [etc.] 1988, s. 316 i 460.
Do ich wnętrza przeniesione zostają baseny chrzcielne,
z zasady do nawy głównej kościołów trzynawowych, w
centrum lub z odchyleniem ku zachodowi. Na przykład
kościół Św. Jana w Augsburgu2, katedra w Halberstadt3,
kościół Św. Benedykta w Sandau w Bawarii4, kościół w
Zyfflich (już z początku wieku XI)5. W katedrze w Hil-
desheim basen wyjątkowo umieszczony został w nawie
północnej6 *. W kościołach jednonawowych, jak na przy-
kład Panny Marii w Disentis (ok. 800) basen umieszczo-
ny był na środku, z lekkim odchyleniem ku zachodo-
wi^. Należy również sprostować, że cytowany przez
Recenzenta kościół w Palenbergu nie był nigdy trzyna-
wowy, lecz miał formę jednonawowego kościoła salo-
wego o wymiarach 7x 11 m. Basen chrzcielny w jego
wnętrzu położony był pośrodku, aczkolwiek niesyme-
trycznie (3 m od ściany północnej i 2 m od ściany połu-
dniowej)8. Centralne usytuowanie basenu w Palenber-
gu, jak i w ukazanych wyżej kościołach karolińskich
nie tylko nie stanowi analogii do położenia basenów
lednickich, ale odwrotnie - ma wymowę całkowicie
przeciwną.
Kościoły centralne, mimo reformy karolińskiej, za-
chowują w średniowieczu swój specyficzny charakter
i swą indywidualną funkcję: kaplic pałacowych, kaplic
maryjnych, kaplic relikwiarzowych, baptysteriów, ko-
ściołów Grobu Św. Jakikolwiek zaś związek czy analo-
gia funkcji karolińskich westwerków z budowlą cen-
tralną na Leclnicy nie tylko nie istnieje, ale jest całkowi-
cie chybionym porównaniem.
Uwagi krytyczne Recenzenta odnoszą się także do
topografii budowli lednickich. Pisze On: „Baptysterium
z zasady ustawione jest w bezpośredniej relacji przede
wszystkim do katedry, a nie do domu biskupa, często
na jej osi (Akwiłea, Florencja, Aosta, Torcello). Tymcza-
sem rzekoma katedra [...] znajduje się w znacznej odle-
głości ok. 70 m, co nie pozwala mówić o grupie [...].
Budowle wchodzące w skład zespołu graniczą na styk,
bądź dzieli je dystans nieprzekraczający najczęściej kil-
ku lub kilkunastu metrów” (s. 404-405). Nie ma wątpli-
wości, że w pierwszym tysiącleciu baptysterium zwykle
pozostaje w bezpośredniej relacji z katedrą. Nie tylko
nie jest to jednak regułą, ale właśnie najstarsze i najbar-
dziej znaczące-zespoły ustaliły również inną tradycję.
Jak wykazały wykopaliska archeologiczne pierwsze bap-
tysterium na Lateranie - to w wieku IV - mieściło się w
obrębie domu biskupiego9, podobnie jak w przypadku
/Jacobsen, Schaefer, Sennhauser, o. c., s. 398.
6 Tamże, s. 116-118.
7 Tamże, s. 93-94.
8 Tamże, s. 326.
9 G. P e 11 i c i o n i, Le nuove scoperte sulle origini del battistero
lateranense (Atti della Pontificia Accademia Romana di Archeologia,
ser. III, 12, 1973), s. 84-92, 112-114.
142
że nie było to baptysterium, lecz kaplica. Jest kompozy-
cyjnie i funkcjonalnie uzasadnione, że np. w oktogo-
nalnym baptysterium jeden okrągły łub wieloboczny ba-
sen znajduje się na środku. Trójelementowe przykłady
iberyjskie odznaczają się oryginalną formą basenów,
kontrastującą z prostą i nieciekawą architekturą pomie-
szczeń służących za baptysteria. Na Ostrowie Lednic-
kim spotykamy się z rozwiązaniem szczególnym. For-
ma basenów (dwóch, a nie jednego!) ściśle korespon-
duje i jest podporządkowana architekturze o interesują-
cej kompozycji. Gdyby umieszczenie z boku dotyczyło
jednego basenu, uwaga Recenzenta byłaby bardziej uza-
sadniona, chociaż odnosiłaby się do budowli podłuż-
nych, którą baptysterium na Ostrowie z pewnością nie
jest (patrz ad 2 i 3). Wyjątkowo ścisły związek formy
urządzeń chrzcielnych i otaczającej architektury oraz ich
lokalizacja, nie mówiąc już o aspektach techniczno-stra-
tygraficznych dowodzą, że to właśnie baseny były naj-
ważniejszym elementem tej budowli. Ponadto pogląd
przedstawiony przez Recenzenta dowodzi, że nie bie-
rze On pod uwagę tak istotnego faktu, jakim jest stosu-
nek powierzchni urządzeń chrzcielnych do całej prze-
strzeni użytkowej. Proste obliczenia wykazują, że cał-
kowita powierzchnia (bez apsydy) wynosi ok. 35 m1 2, a
powierzchnia obu basenów ok. 12,5 mr. Baseny zajmu-
ją zatem 1/3 wnętrza i ponad 50% łącznej powierzchni
jego części południowej i północnej. Taka proporcja pod-
kreśla wyjątkową i dominującą rolę basenów, co znaj-
duje potwierdzenie w porównaniu z licznymi przykła-
dami architektury I tysiąclecia. Należy także podkreślić,
że usytuowanie basenów lednickich praktycznie całko-
wicie wyklucza obejścia jako przestrzeń służącą za miej-
sce ruchu okrężnego czy gromadzenia się wiernych.
Ad 2 i 3- Jest rzeczą ogólnie wiadomą, że od czasów
karolińskich w Europie Zachodniej i Środkowej dawne
zespoły sakralne złożone z jednego lub dwóch kościo-
łów i baptysterium łączą się w jedną całość. Ostatnio
omówił tę kwestię na tle reformy karolińskiej Alain Er-
lande-Brandenburg1. Proces ten nie przebiegał jednak
w równie silnym stopniu w kręgu kultury śródziemno-
morskiej, gdzie wieloczłonowe zespoły katedralne trwały
jeszcze do wieku XIII. Zjawisko łączenia kilku funkcji
w kościołach kręgu karolińskiego i postkarolińskiego
dotyczyły natomiast wyłącznie kościołów podłużnych.
1 A. Erlande-Brandenburg, La Catbedrale, Paris 1992, s.
94-101.
’ W. Jacobsen, L. Schaefer, H. R. Sennhauser, Vorro-
manische Kirchenbauten- Nachtragsband, Mtinchen 1991, s. 33-35.
3 G. L e o p o 1 d, E. S c h u b e r t, Der Dom zu Halberstadt bis zum
gotischen Nenbau, Berlin 1984, s. 29-30; Jacobsen, Schaefer,
Sennhauser, o. c., s. 160—163-
1 Tamże, s. 360-361; Die Bajuwaren. Von Seuerin bis Tassilo 488-
788. GemeinsameLandesausstellung[..]. Rosenheim[...], Mattsee[...],
Mtinchen [etc.] 1988, s. 316 i 460.
Do ich wnętrza przeniesione zostają baseny chrzcielne,
z zasady do nawy głównej kościołów trzynawowych, w
centrum lub z odchyleniem ku zachodowi. Na przykład
kościół Św. Jana w Augsburgu2, katedra w Halberstadt3,
kościół Św. Benedykta w Sandau w Bawarii4, kościół w
Zyfflich (już z początku wieku XI)5. W katedrze w Hil-
desheim basen wyjątkowo umieszczony został w nawie
północnej6 *. W kościołach jednonawowych, jak na przy-
kład Panny Marii w Disentis (ok. 800) basen umieszczo-
ny był na środku, z lekkim odchyleniem ku zachodo-
wi^. Należy również sprostować, że cytowany przez
Recenzenta kościół w Palenbergu nie był nigdy trzyna-
wowy, lecz miał formę jednonawowego kościoła salo-
wego o wymiarach 7x 11 m. Basen chrzcielny w jego
wnętrzu położony był pośrodku, aczkolwiek niesyme-
trycznie (3 m od ściany północnej i 2 m od ściany połu-
dniowej)8. Centralne usytuowanie basenu w Palenber-
gu, jak i w ukazanych wyżej kościołach karolińskich
nie tylko nie stanowi analogii do położenia basenów
lednickich, ale odwrotnie - ma wymowę całkowicie
przeciwną.
Kościoły centralne, mimo reformy karolińskiej, za-
chowują w średniowieczu swój specyficzny charakter
i swą indywidualną funkcję: kaplic pałacowych, kaplic
maryjnych, kaplic relikwiarzowych, baptysteriów, ko-
ściołów Grobu Św. Jakikolwiek zaś związek czy analo-
gia funkcji karolińskich westwerków z budowlą cen-
tralną na Leclnicy nie tylko nie istnieje, ale jest całkowi-
cie chybionym porównaniem.
Uwagi krytyczne Recenzenta odnoszą się także do
topografii budowli lednickich. Pisze On: „Baptysterium
z zasady ustawione jest w bezpośredniej relacji przede
wszystkim do katedry, a nie do domu biskupa, często
na jej osi (Akwiłea, Florencja, Aosta, Torcello). Tymcza-
sem rzekoma katedra [...] znajduje się w znacznej odle-
głości ok. 70 m, co nie pozwala mówić o grupie [...].
Budowle wchodzące w skład zespołu graniczą na styk,
bądź dzieli je dystans nieprzekraczający najczęściej kil-
ku lub kilkunastu metrów” (s. 404-405). Nie ma wątpli-
wości, że w pierwszym tysiącleciu baptysterium zwykle
pozostaje w bezpośredniej relacji z katedrą. Nie tylko
nie jest to jednak regułą, ale właśnie najstarsze i najbar-
dziej znaczące-zespoły ustaliły również inną tradycję.
Jak wykazały wykopaliska archeologiczne pierwsze bap-
tysterium na Lateranie - to w wieku IV - mieściło się w
obrębie domu biskupiego9, podobnie jak w przypadku
/Jacobsen, Schaefer, Sennhauser, o. c., s. 398.
6 Tamże, s. 116-118.
7 Tamże, s. 93-94.
8 Tamże, s. 326.
9 G. P e 11 i c i o n i, Le nuove scoperte sulle origini del battistero
lateranense (Atti della Pontificia Accademia Romana di Archeologia,
ser. III, 12, 1973), s. 84-92, 112-114.
142