DOI Heft:
Recenzje, repliki, komunikaty
DOI Artikel:Szczęch, Magdalena: O kodeksie Leonarda da Vinci "Della natura, peso e moto delle Acque"
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20616#0186
Od doświadczeń Leonardo przechodzi do prezenta-
cji konkretnych przyrządów pomiarowych i środków
technicznych. Opisuje instrumenty do pomiaru ciśnie-
nia wody na różnych głębokościach, do mierzenia pręd-
kości statku57 i ustalenia ilości wyparowanej wody58.
Konstruuje narzędzia do wbijania pali59 i maszyny do
osuszania bagien60. Zarówno doświadczenia, jak i wy-
nalazki techniczne wpisuje w szersze i bardziej realne
konteksty. Wykorzystuje je w planach budowy zapór
wodnych (m.in. technika wbijania pali w dno morskie)
i kanałów, przy osuszaniu stawów, zapobieganiu i prze-
ciwdziałaniu erozji brzegów rzek61. Wszystkie te przed-
sięwzięcia czy udoskonalenia w ujarzmianiu wodnego
żywiołu miały przynieść człowiekowi korzyść i poży-
tek („giovamenti”)62.
Leonardo świadomie rezygnuje z dokładnego opisu
urządzeń umożliwiających oddychanie pod wodą63, oba-
wiając się, że taki przyrząd mógłby zostać wykorzysta-
ny w celach militarnych64.
Polonika w Kodeksie
Wzmianka o Polsce na łamach Kodeksu Leicester sta-
nowi miłe zaskoczenie i swego rodzaju ciekawostkę.
Nie umniejsza tego nawet fakt, że polonika w manu-
skrypcie zawdzięczają swoje istnienie tylko i wyłącznie
Leonardowskim lapsusom czy też niezbyt dobrej geo-
politycznej orientacji autora.
Na 72 stronach Kodeksu nazwa Polski pojawia się
tylko raz - wśród krajów leżących na trasie przepływu
Dunaju (!): „Dunaj, pierwsza rzeka Europy co do wiel-
kości [dosł.: przez wielkość], który to Dunaj płynie [dosł.:
wypuszcza się] przez południową Austrię i Albanię, i
przez północną Bawarię, Polskę, Węgry, Wołoszczyznę
i Bośnię”65. Akcenty polskie nie kończą się na Dunaju.
77 „Per vedere ąuante miglia per ore va il navilio” {Cod. Leic., f. 30r).
58 Cod. Leic., f. 10v.
59 Tamże.
60 Tamże, f. 26v.
61 Aczkolwiek pewne rozwiązania czy sugestie zostały zastoso-
wane już po śmierci artysty (np. uwagę „łe chiuse de’ fiumi si deono
farę nei campi fori de’ fiumi, e poi dirizzare inver di lei il prediletto
fiume” {Cod. Leic., f. 27v) docenili inżynierowie pracujący nad regu-
lacją Arno w 2. połowie w. XVI, zakładając fundamenty konstrukcji
daleko od koryta rzeki), projekty Leonarda nie doczekały się nigdy
kompletnej realizacji. O wielu z nich wiemy bądź z Kodeksu, bądź z
innych pism Leonarda: kanały w Vigevano, Ivrea, Mediolanie; pro-
jekt konstrukcji wielkiego kanału łączącego Florencję z Morzem Tyr-
reńskim, biegnącego przez Prato, Pistoję, Pizę (rysunek przygoto-
wawczy RL 12279; prace rozpoczęte w 1504 zostały przerwane po
dwóch miesiącach), projekt modernizacji Canale della Martesana, łą-
czącego Mediolan z Lago di Como, plany osuszania bagien wokół
Piombino (projekt dla Cesare Borgii), plany osuszania Bagien Po-
ntyjskich (projekt dla Giulia Medici, RL 12684).
62 „Quando tu metti insieme la scienza de’ moti dell’acqua, ricor-
dati di mettere di sotto di sotto a ciascuna proposizione li sua giova-
menti accio eh tale scienza non sia utile” (Ms. F, f. 2v).
63 N. D e Toni,// segreto di Leonardo da Vinci per stare sotto
lacąua svelato dai suoi manoscritti (Raccolta Vinciana, 15-16, 1935-
39), s. 115-127.
Na stronie llv nie pada, co prawda, bezpośrednio na-
zwa Polski, ale realia historyczne i dane geograficzne
zdają się jednoznacznie identyfikować „kopalnię soli,
jak ta na Węgrzech”, z żupami solnymi w Wieliczce66.
Taką, wydaje się słuszną, interpretację, korygującą geo-
graficzną pomyłkę Leonarda, rozpowszechniły opraco-
wania Jeana Paula Richtera67 i Maria Baratty68. Tym sa-
mym Wieliczka jest najdalej na północ wysuniętą miej-
scowością wspomnianą w Kodeksie.
Naukowa wartość Kodeksu 69
Leonardo z niezachwianym uporem „a divenir del
mondo esperto” wielokrotnie ogłasza na kartach Kode-
ksu swoje przypuszczenia jako prawdy oczywiste, udo-
wodnione i wytrzymujące każdą konfrontację nauko-
wą. Generalnie ujmując, koncepcje Leonarda zostały
dosyć pozytywnie zweryfikowane przez wiedzę wieków
następnych. Niektórymi stwierdzeniami Leonardo wy-
przedził czy też intuicyjnie przewidział odkrycia następ-
ców, w innych obserwacjach ewidentnie się pomylił70,
np. informując o obecności wody na Księżycu (o po-
prawności tej tezy Leonardo był przekonany - powta-
rza ją kilkakrotnie w tekście), czy o istnieniu w środku
Ziemi jaskini pełnej wody. Nie można jednak odmówić
Leonardo genialnej intuicji w innych przypadkach. Nie
dysponując precyzyjnymi przyrządami podał jak najbar-
dziej prawidłowe wytłumaczenie zjawiska blasku wo-
kół Księżyca, nazwanego przez Galileusza lumen cine-
reum i opisanego w Sidereus Nuncius z 1610.
Pewne cytaty z Kodeksu, choć może nie odegrały
kluczowej roli w rozwoju specyficznych dyscyplin nau-
kowych, dowodzą niezwykłej zdolności wyczuwania
prawideł i mechanizmów rządzących „naturą, ciężarem
i ruchem wód”. Leonardo potrafił wyprowadzać ogólne
64 „Come, e perche io non iscrivo il mio modo di star sotto Lacąua
ąuanto i’ posso star senza mangiare; e ąuesto non publico e divolgo
per le małe naturę delli omini, li ąuali userebbero li assasinamenti
nel fondo de’ mari, col rompere i navili infondo, e sommergerli in-
sieme colli omini, che vi son dentro” {Cod. Leic., f. 22v).
65 „II Danubio, primo fiume d’Europa per magnitudine, il qual
Danubio si lascia per mezzo di Austria e Albania e per tramontana
Bavaria, Polonia, Ungheria, Valachia e Bośnia” {Cod. Leic., f. lv).
66 „Come molte vene d’acqua sałata si trova fortemente distante
dal marę. E ąuesto potrebbe accadere perche tal vena passassi per
ąualche miniera di sale, come ąuella d’Ungheria che si cava il sale
per le grandissime cave come qui si cava le pietre” {Cod. Leic., f.
1 lv).
67 Richter, o. c., II, s. 199, przyp. do paragrafu 969 (cytat Cod.
Leic., f. llv): „the great minę of Wieliczka in Galicia”.
68 M. B a r a 11 a, Leonardo da Vinci ed i probierni della Terra, To-
rino 1903, s. l6l: „Leonardo [...] allude certamente alle celebri minie-
re di Wieliczka, presso Cracovia”.
69 Por. A. Chastel,/ limiti del sapere scientifico in Leonardo [w:]
Tegoż, Leonardo da Vinci. Studi e ricerche 1952-1990, Torino 1995,
s. 21-31.
70 Już w trakcie sporządzania notatek Leonardo sam się korygo-
wał - na f. 12r jeden ze schematów jest przekreślony i podpisany
„non e valido”.
182
cji konkretnych przyrządów pomiarowych i środków
technicznych. Opisuje instrumenty do pomiaru ciśnie-
nia wody na różnych głębokościach, do mierzenia pręd-
kości statku57 i ustalenia ilości wyparowanej wody58.
Konstruuje narzędzia do wbijania pali59 i maszyny do
osuszania bagien60. Zarówno doświadczenia, jak i wy-
nalazki techniczne wpisuje w szersze i bardziej realne
konteksty. Wykorzystuje je w planach budowy zapór
wodnych (m.in. technika wbijania pali w dno morskie)
i kanałów, przy osuszaniu stawów, zapobieganiu i prze-
ciwdziałaniu erozji brzegów rzek61. Wszystkie te przed-
sięwzięcia czy udoskonalenia w ujarzmianiu wodnego
żywiołu miały przynieść człowiekowi korzyść i poży-
tek („giovamenti”)62.
Leonardo świadomie rezygnuje z dokładnego opisu
urządzeń umożliwiających oddychanie pod wodą63, oba-
wiając się, że taki przyrząd mógłby zostać wykorzysta-
ny w celach militarnych64.
Polonika w Kodeksie
Wzmianka o Polsce na łamach Kodeksu Leicester sta-
nowi miłe zaskoczenie i swego rodzaju ciekawostkę.
Nie umniejsza tego nawet fakt, że polonika w manu-
skrypcie zawdzięczają swoje istnienie tylko i wyłącznie
Leonardowskim lapsusom czy też niezbyt dobrej geo-
politycznej orientacji autora.
Na 72 stronach Kodeksu nazwa Polski pojawia się
tylko raz - wśród krajów leżących na trasie przepływu
Dunaju (!): „Dunaj, pierwsza rzeka Europy co do wiel-
kości [dosł.: przez wielkość], który to Dunaj płynie [dosł.:
wypuszcza się] przez południową Austrię i Albanię, i
przez północną Bawarię, Polskę, Węgry, Wołoszczyznę
i Bośnię”65. Akcenty polskie nie kończą się na Dunaju.
77 „Per vedere ąuante miglia per ore va il navilio” {Cod. Leic., f. 30r).
58 Cod. Leic., f. 10v.
59 Tamże.
60 Tamże, f. 26v.
61 Aczkolwiek pewne rozwiązania czy sugestie zostały zastoso-
wane już po śmierci artysty (np. uwagę „łe chiuse de’ fiumi si deono
farę nei campi fori de’ fiumi, e poi dirizzare inver di lei il prediletto
fiume” {Cod. Leic., f. 27v) docenili inżynierowie pracujący nad regu-
lacją Arno w 2. połowie w. XVI, zakładając fundamenty konstrukcji
daleko od koryta rzeki), projekty Leonarda nie doczekały się nigdy
kompletnej realizacji. O wielu z nich wiemy bądź z Kodeksu, bądź z
innych pism Leonarda: kanały w Vigevano, Ivrea, Mediolanie; pro-
jekt konstrukcji wielkiego kanału łączącego Florencję z Morzem Tyr-
reńskim, biegnącego przez Prato, Pistoję, Pizę (rysunek przygoto-
wawczy RL 12279; prace rozpoczęte w 1504 zostały przerwane po
dwóch miesiącach), projekt modernizacji Canale della Martesana, łą-
czącego Mediolan z Lago di Como, plany osuszania bagien wokół
Piombino (projekt dla Cesare Borgii), plany osuszania Bagien Po-
ntyjskich (projekt dla Giulia Medici, RL 12684).
62 „Quando tu metti insieme la scienza de’ moti dell’acqua, ricor-
dati di mettere di sotto di sotto a ciascuna proposizione li sua giova-
menti accio eh tale scienza non sia utile” (Ms. F, f. 2v).
63 N. D e Toni,// segreto di Leonardo da Vinci per stare sotto
lacąua svelato dai suoi manoscritti (Raccolta Vinciana, 15-16, 1935-
39), s. 115-127.
Na stronie llv nie pada, co prawda, bezpośrednio na-
zwa Polski, ale realia historyczne i dane geograficzne
zdają się jednoznacznie identyfikować „kopalnię soli,
jak ta na Węgrzech”, z żupami solnymi w Wieliczce66.
Taką, wydaje się słuszną, interpretację, korygującą geo-
graficzną pomyłkę Leonarda, rozpowszechniły opraco-
wania Jeana Paula Richtera67 i Maria Baratty68. Tym sa-
mym Wieliczka jest najdalej na północ wysuniętą miej-
scowością wspomnianą w Kodeksie.
Naukowa wartość Kodeksu 69
Leonardo z niezachwianym uporem „a divenir del
mondo esperto” wielokrotnie ogłasza na kartach Kode-
ksu swoje przypuszczenia jako prawdy oczywiste, udo-
wodnione i wytrzymujące każdą konfrontację nauko-
wą. Generalnie ujmując, koncepcje Leonarda zostały
dosyć pozytywnie zweryfikowane przez wiedzę wieków
następnych. Niektórymi stwierdzeniami Leonardo wy-
przedził czy też intuicyjnie przewidział odkrycia następ-
ców, w innych obserwacjach ewidentnie się pomylił70,
np. informując o obecności wody na Księżycu (o po-
prawności tej tezy Leonardo był przekonany - powta-
rza ją kilkakrotnie w tekście), czy o istnieniu w środku
Ziemi jaskini pełnej wody. Nie można jednak odmówić
Leonardo genialnej intuicji w innych przypadkach. Nie
dysponując precyzyjnymi przyrządami podał jak najbar-
dziej prawidłowe wytłumaczenie zjawiska blasku wo-
kół Księżyca, nazwanego przez Galileusza lumen cine-
reum i opisanego w Sidereus Nuncius z 1610.
Pewne cytaty z Kodeksu, choć może nie odegrały
kluczowej roli w rozwoju specyficznych dyscyplin nau-
kowych, dowodzą niezwykłej zdolności wyczuwania
prawideł i mechanizmów rządzących „naturą, ciężarem
i ruchem wód”. Leonardo potrafił wyprowadzać ogólne
64 „Come, e perche io non iscrivo il mio modo di star sotto Lacąua
ąuanto i’ posso star senza mangiare; e ąuesto non publico e divolgo
per le małe naturę delli omini, li ąuali userebbero li assasinamenti
nel fondo de’ mari, col rompere i navili infondo, e sommergerli in-
sieme colli omini, che vi son dentro” {Cod. Leic., f. 22v).
65 „II Danubio, primo fiume d’Europa per magnitudine, il qual
Danubio si lascia per mezzo di Austria e Albania e per tramontana
Bavaria, Polonia, Ungheria, Valachia e Bośnia” {Cod. Leic., f. lv).
66 „Come molte vene d’acqua sałata si trova fortemente distante
dal marę. E ąuesto potrebbe accadere perche tal vena passassi per
ąualche miniera di sale, come ąuella d’Ungheria che si cava il sale
per le grandissime cave come qui si cava le pietre” {Cod. Leic., f.
1 lv).
67 Richter, o. c., II, s. 199, przyp. do paragrafu 969 (cytat Cod.
Leic., f. llv): „the great minę of Wieliczka in Galicia”.
68 M. B a r a 11 a, Leonardo da Vinci ed i probierni della Terra, To-
rino 1903, s. l6l: „Leonardo [...] allude certamente alle celebri minie-
re di Wieliczka, presso Cracovia”.
69 Por. A. Chastel,/ limiti del sapere scientifico in Leonardo [w:]
Tegoż, Leonardo da Vinci. Studi e ricerche 1952-1990, Torino 1995,
s. 21-31.
70 Już w trakcie sporządzania notatek Leonardo sam się korygo-
wał - na f. 12r jeden ze schematów jest przekreślony i podpisany
„non e valido”.
182