DOI Artikel:
Bukowska, Aneta; Graczyńska, Marta: Architektura kamiennej wieży w Stołpiu koło Chełma: Zarys problematyki badawczej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.19071#0184
nym, kiedy to w akcie rozgraniczenia ziem chełmskiej i lubelskiej z 11 listo-
pada 1359 roku wśród świadków występuje „dominus Chotco haeres de Stol-
pe"8. W 1440 roku jest natomiast wzmiankowany pop Wawiła z cerkwi Spasa9
i jest to pierwsza wzmianka źródłowa dotycząca cerkwi pod tym wezwaniem,
zlokalizowanej około 1,5 km od wieży-stołpu na zboczu pobliskiego wyniesienia.
Pod datami 1459, 1461, 1462, 1464, 1469 jest również odnotowany spaski pop
Wakuła ze Stołpia"10. Nadanie dla Iwana Hawryłowicza, popa spaskiego z 7 lipca
1570 roku, wystawione przez kancelarię Zygmunta Augusta wymienia miejsco-
wość „Stołphy", na terenie której duchowny otrzymuje w dożywotnie władanie
wymienione tam dobra. Dokument zawiera opis posiadłości, jednak nie ma tam
informacji o wieży. Należy podkreślić, że żadna z wymienionych wzmianek źró-
dłowych nie odnosi się do samej wieży-stołpu, a jedynie do miejscowości, której
nazwa powstała zapewne od istniejącej tam budowli11. Także dokumenty nowo-
żytne poświęcają niejednokrotnie uwagę wsi Stołpie, nie wspominają zaś o istnie-
jącej tam wieży12.
Wśród przekazów wyjątek stanowi dzieło chełmskiego biskupa unickie-
go Jakuba Suszy, wydane w 1684 roku. W paragrafie o tytule O wieżach pod
Chełmem {De Turribus sub Chełma existentibuś) biskup podaje kilka wersji
lokalnej tradycji ustnej, dotyczącej wież w Stołpiu i pod Chełmem13. Według
svoego, pojde i pobra pod Leskom grady, si est' Berestja, Ugrov, Vereśćin, Stolpe, Komorov
i proc., mjenja sija grady otćestvo svoe byti", Gustynskaa letopis', Polnoe sobranie russkich le-
topisej, t. 40, St.-Peterburg 2003, s. 3, 114; zob. również polski przekład: Latopis Hustyński.
Opracowanie, przekład i komentarze, oprać. H. Suszko, Wrocław 2003, s. 184.
8 Zbiór dokumentów małopolskich, wyd. S. Kuraś, L Sułkowska-Kuraś, cz. 4, Wrocław-
Warszawa-Kraków 1969, nr 961, s. 115.
9 Dokument metropolity kijowskiego i Rusi Izydora dotyczy zapewnienia spokojnego użyt-
kowania dóbr popowi Wawile: „Piśem vaśej milosti iż bil nam celom pop Vavila k' (u) svetago
Spasa ot' Stołpa" cyt. za: A. Petruśević, Kratkoe izvestie o Cholmskoj eparchii i svdtiteldch ed,
„Cholmskij Greko-unatskij Mjesaceslov" 1871, s. 52-53.
10 V.M. Plośćanskij, Prośloe Cholmskoj Rusi po archivnym dokumentarn XV-XVIII w.
i drugim istoćnikam, Wilno 1899, Li, s. 57.
11 Zagadnienie etymologii nazw miejscowości od słowa „stołp" czy też „słup" podejmują
w polskiej literaturze T. Kiersnowska i E. Kowalczyk, zob. T. Kiersnowska,,,Słupy" rycerskie
w Polsce średniowiecznej, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej" 20, 1972, nr 3, s. 437-
450; E. Kowalczyk, „Nazwy obronne" Słup, Samborze i Zawada a zagadnienie obrony stałej
ziem polskich w średniowieczu. Rozprawa habilitacyjna, t. 1, Warszawa, 1992.
12 Lustracje oraz inwentarze królewszczyzn ziemi chełmskiej z okresu XVI-XVIII nie po-
dają żadnych wzmianek dotyczących wieży w Stołpiu, Lustracja województw ruskiego, podol-
skiego i bełskiego 1564-1565, cz. I, wyd. K. Chłapowski, H. Żytkowicz, Warszawa-Łódź 1992,
s. 28; Lustracja województwa ruskiego 1661-1665, część III: ziemie halicka i chełmska, wyd.
E. i K. Arłamowscy i W. Kaput, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1976, s. 194, 196.
13 J. Susza, Phoenir Tertiato Redivivus albo obraz starożytny Panny Matki Przenayswietszey
168
pada 1359 roku wśród świadków występuje „dominus Chotco haeres de Stol-
pe"8. W 1440 roku jest natomiast wzmiankowany pop Wawiła z cerkwi Spasa9
i jest to pierwsza wzmianka źródłowa dotycząca cerkwi pod tym wezwaniem,
zlokalizowanej około 1,5 km od wieży-stołpu na zboczu pobliskiego wyniesienia.
Pod datami 1459, 1461, 1462, 1464, 1469 jest również odnotowany spaski pop
Wakuła ze Stołpia"10. Nadanie dla Iwana Hawryłowicza, popa spaskiego z 7 lipca
1570 roku, wystawione przez kancelarię Zygmunta Augusta wymienia miejsco-
wość „Stołphy", na terenie której duchowny otrzymuje w dożywotnie władanie
wymienione tam dobra. Dokument zawiera opis posiadłości, jednak nie ma tam
informacji o wieży. Należy podkreślić, że żadna z wymienionych wzmianek źró-
dłowych nie odnosi się do samej wieży-stołpu, a jedynie do miejscowości, której
nazwa powstała zapewne od istniejącej tam budowli11. Także dokumenty nowo-
żytne poświęcają niejednokrotnie uwagę wsi Stołpie, nie wspominają zaś o istnie-
jącej tam wieży12.
Wśród przekazów wyjątek stanowi dzieło chełmskiego biskupa unickie-
go Jakuba Suszy, wydane w 1684 roku. W paragrafie o tytule O wieżach pod
Chełmem {De Turribus sub Chełma existentibuś) biskup podaje kilka wersji
lokalnej tradycji ustnej, dotyczącej wież w Stołpiu i pod Chełmem13. Według
svoego, pojde i pobra pod Leskom grady, si est' Berestja, Ugrov, Vereśćin, Stolpe, Komorov
i proc., mjenja sija grady otćestvo svoe byti", Gustynskaa letopis', Polnoe sobranie russkich le-
topisej, t. 40, St.-Peterburg 2003, s. 3, 114; zob. również polski przekład: Latopis Hustyński.
Opracowanie, przekład i komentarze, oprać. H. Suszko, Wrocław 2003, s. 184.
8 Zbiór dokumentów małopolskich, wyd. S. Kuraś, L Sułkowska-Kuraś, cz. 4, Wrocław-
Warszawa-Kraków 1969, nr 961, s. 115.
9 Dokument metropolity kijowskiego i Rusi Izydora dotyczy zapewnienia spokojnego użyt-
kowania dóbr popowi Wawile: „Piśem vaśej milosti iż bil nam celom pop Vavila k' (u) svetago
Spasa ot' Stołpa" cyt. za: A. Petruśević, Kratkoe izvestie o Cholmskoj eparchii i svdtiteldch ed,
„Cholmskij Greko-unatskij Mjesaceslov" 1871, s. 52-53.
10 V.M. Plośćanskij, Prośloe Cholmskoj Rusi po archivnym dokumentarn XV-XVIII w.
i drugim istoćnikam, Wilno 1899, Li, s. 57.
11 Zagadnienie etymologii nazw miejscowości od słowa „stołp" czy też „słup" podejmują
w polskiej literaturze T. Kiersnowska i E. Kowalczyk, zob. T. Kiersnowska,,,Słupy" rycerskie
w Polsce średniowiecznej, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej" 20, 1972, nr 3, s. 437-
450; E. Kowalczyk, „Nazwy obronne" Słup, Samborze i Zawada a zagadnienie obrony stałej
ziem polskich w średniowieczu. Rozprawa habilitacyjna, t. 1, Warszawa, 1992.
12 Lustracje oraz inwentarze królewszczyzn ziemi chełmskiej z okresu XVI-XVIII nie po-
dają żadnych wzmianek dotyczących wieży w Stołpiu, Lustracja województw ruskiego, podol-
skiego i bełskiego 1564-1565, cz. I, wyd. K. Chłapowski, H. Żytkowicz, Warszawa-Łódź 1992,
s. 28; Lustracja województwa ruskiego 1661-1665, część III: ziemie halicka i chełmska, wyd.
E. i K. Arłamowscy i W. Kaput, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1976, s. 194, 196.
13 J. Susza, Phoenir Tertiato Redivivus albo obraz starożytny Panny Matki Przenayswietszey
168