Modus: Prace z historii sztuki (6.2005)

Kalwarii4. W Europie Środkowej czasy po r.
1400 miały znaczenie wyjątkowe, wówczas
bowiem narodził się ruch husycki oskarża-
ny o skrajnie negatywny stosunek do dzieł
sztuki. W czasach, kiedy rozwijał się późny
gotyk, rozdarte walkami Czechy wkroczy-
ły w „okres rozkładu i upadku"; takie przy-
najmniej jest zdanie większości badaczy (s.
29). Nic dziwnego, że Bartlova rozpoczę-
ła pracę od nakreślenia sytuacji politycznej
i religijnej na interesującym ją terytorium.

Późna faza stylu pięknego trwała na zie-
miach czeskich od początku aż po połowę
w. XV, obejmując okres najbardziej inten-
sywnej działalności zwolenników nauki Jana
Husa. Ich ruch objął tereny całego Królestwa
Czech, a centrami oporu pozostały tylko nie-
które ośrodki Moraw: biskupi Ołomuniec
i wielkie królewskie miasta: Brno, Igława
i Znojmo, w których przeważał żywioł nie-
miecki (s. 36). Wbrew opiniom wielu bada-
czy, Autorka obawia się zrównywania kwe-
stii politycznych i artystycznych, dowodząc,
że „cezura roku 1420" nie miała tak istotne-
go znaczenia dla spraw produkcji dzieł sztu-
ki. Przykładowo, na podstawie źródeł pisa-
nych trudno dowieść, że wystąpienie husy-
tów pociągnęło za sobą masową migrację ar-
tystów. Archiwalia dotyczące praskich mala-
rzy w 1 poł. w. XV poświadczają trwałą kon-
solidację ich środowiska (s. 51). Kreśląc ob-
raz tej grupy społecznej, Autorka ucieka się
do porównań z wielkimi ośrodkami w Rze-
szy, ale także z mniejszymi miastami w Eu-
ropie Środkowej (m.in. z Krakowem, s. 54).
Zabieg taki, choć zawsze niesie z sobą pew-
ne niebezpieczeństwo, pozwala plastyczniej
zarysować kwestie socjologiczne i uzupełnić
braki, za które winę ponosi stan zachowania
archiwaliów.

W dobie powszechnej popularności „es-
tetyki recepcji", istotne miejsce w badaniach
musi zajmować osoba odbiorcy dzieła sztu-
ki. W Czechach niedługo po r. 1400 prze-
stały funkcjonować dwie grupy patronów
- dwór królewski i wielkie klasztory, zasad-

nicza rola w procesach fundacyjnych przy-
padła więc wyższym warstwom społeczeń-
stwa. Autorka sądzi, że typowy dla sztuki
czeskiej dwóch pierwszych ćwierci w. XV
konserwatyzm stylowy można wytłumaczyć
historyzującym rysem orientacji politycznej
nowych elit. W społeczeństwie żywe było
poczucie straty i nostalgia za „starymi, do-
brymi czasami" (s. 39-40, 50). Pewną rolę
odgrywać mogła pamięć o Karolu IV, które-
go władza częstokroć legitymizowana była
z pomocą środków o charakterze retrospek-
tywnym. Jednym z kluczowych problemów
pracy musiał stać się stosunek husytów do
dzieł sztuki. Autorce bliskie jest stanowisko
Karla Stejskala, który jako jedyny z cze-
skich badaczy trwał przy przekonaniu o ist-
nieniu husyckiej sztuki (s. 45). Listę źródeł
pisanych, potwierdzających istnienie specy-
ficznie utrakwistycznej ikonografii, otwie-
ra wzmianka z r. 1434 o ołtarzu w kościele
św. Mikołaja na Małej Stranie w Pradze, na
którym wyobrażony był Chrystus na krzyżu
i kielich z hostią umoczoną we krwi Zbawi-
ciela (s. 48). Istotną trudność w badaniach
nad tym zagadnieniem, stanowi, rzecz jasna,
stan zachowania dzieł, który Autorka szacuje
na ok. 2-4% pierwotnego zasobu (s. 54).

Kolejna część książki dotyczy budo-
wy dzieła sztuki: z jednej strony jako znaku
czy też określonego przekazu semantyczne-
go, a z drugiej jako materialnego artefaktu
o określonych właściwościach technologicz-
nych. Autorka słusznie wychodzi z założe-
nia, że zagadnienia te przenikają się i nakła-
dają na siebie, nie można ich więc rozdzie-
lać. Śledząc pojawianie się i rozwój nowych
zjawisk artystycznych, takich jak niderlandz-
ki realizm czy kryptoportret, Bartlova bada
też nowe sposoby użytkowania obrazu. Przy-
kładem są rozważania o utrakwistycznych
nastawach ołtarzowych, mieszczących po-
środku skrzynię do eksponowania monstran-
cji, adorowaną przez namalowane anioły i za-
mykaną również malowanymi skrzydłami
(s. 69-70, 288-289). Szczególnie ciekawe

4 M. Bartlova, Mistr Tynske kaharie. Ćesky' sochar doby husitske. Praha 2004.

188