Modus: Prace z historii sztuki (6.2005)

byłoby w danej sprawie nie wypowiadać się
w ogóle. Czasami jednak zabranie głosu jest
konieczne, jest tym, co należałoby nazwać
etycznym obowiązkiem. Praca Joanny Ku-
charzewskiej należy zdaniem piszącego do
owych książek złych.

Sam temat jest ważny, gdyż badania nad
sztuką XIX wieku na szeroko rozumianych zie-
miach polskich, tj. zarówno na obszarach daw-
nej Rzeczypospolitej, jak i Pomorza oraz Ślą-
ska, muszą prowadzić do powstania opraco-
wań syntetycznych składających się - w osta-
tecznym rozrachunku - na obraz sytuacji
architektonicznej w czasach zaborów. Swoją
literaturę w tym zakresie ma Poznań, Katowi-
ce, Łódź, a ostatnio Szczecin i Kraków1.
Szczegółowe prace powstawały na temat ar-
chitektury Warszawy i Wrocławia. Niedaw-
no - ze średnimi efektami - podjęto bada-
nia nad architekturą Bydgoszcz}'. Patrząc
z tej perspektywy przedsięwzięcie Kucha-
rzewskiej jawi się jako najbardziej zasadne,
wszak kilka opracowań tematu, głównie au-
torstwa M. Arszyńskiego, J. Domasłowskie-
go, B. Mansfelda oraz historyków (min. K.
Biskup, M. Niedzielska, W. Rezmer, K. Waj-
da), daje fragmentaryczny obraz przemian
w architekturze Torunia. Nasza dotychczaso-
wa wiedza na ten temat wymaga uporządko-
wania materiału, rewizji poglądów i pokaza-
nia zjawisk z szerszej perspektywy.

Ze wstępnego rozpoznania można się zo-
rientować, że układ książki Kucharzewskiej
oparty jest na schemacie wypracowanym na
potrzeby opisania miasta czasów przemian
przemysłowych. Zamiast wstępu Autorka
rozpoczyna swoją prezentację od rozdzia-
łu zatytułowanego Problematyka badań nad
architekturą i urbanistyką Torunia w latach
1871-1920 (s. 8-18). Inicjując swoje wywo-
dy cytatem z monografii Poznania J. Sku-
ratowicza, Kucharzewska kładzie nacisk na
wieloletni brak naukowego zainteresowania
architekturą XIX w., co - jak tłumaczy - wy-

nikało z kłopotów, jakie stawiała sama ma-
teria, zróżnicowana, wielosystemowa. Idąc
dalej stwierdza, że architektoniczne bada-
nia nad Toruniem lat 1871-1920 nie były
„przedmiotem, odrębnych badań czy opraco-
wań naukowych" (s. 9). Problematyką zaj-
mowali się historycy m.in. w sprawach for-
tyfikacji, natomiast wśród opracowań intere-
sującego ją obszaru badawczego „na szcze-
gólną uwagę zasługują prace (...) Kruszel-
nickiego" (s. 10). Tu wymienia jego teksty
o sztuce Torunia zarówno czasów nowożyt-
nych, jak i XIX w. Ważnym, zdaniem autor-
ki, wydarzeniem była wystawa w Muzeum
Okręgowym w Toruniu w 1999 r., której ka-
talog został opracowany przez M. Woźniaka.

Ponieważ tkanka architektoniczna dzie-
więtnastowiecznego Torunia ulega stopnio-
wej degradacji, praca ma również na „celu
(...) ocalenie od zapomnienia i przekazanie
świadectwa (...) obecności (...) tych zabyt-
ków (...) w XIX i XX-wiecznej panoramie
miasta. Praca zatem nie ma charakteru ka-
talogu dzieł architektury i budownictwa (...)
próbuje nakreślić tło urbanistyczne, pokazać
miasto jako żywy organizm". W „niniejszej
pracy zawsze obiekt architektoniczny (...)
był punktem wyjścia (...) a dopiero potem
pojawiał się szeroko rozumiany kontekst"
(s. 13).

Jak trafnie zauważa Autorka, Toruń „po-
dobnie jak szereg innych miast pruskich, bo-
rykał się z licznymi problemami typowymi
dla miast twierdz", ale „miasto to (...) przede
wszystkim społeczność (...) uczestnicząca
w jego życiu oraz przemianach (...). W obrę-
bie granic administracyjnych miasta współ-
istniały (...) trzy narodowości (niemiecka,
polska i żydowska) i trzy odrębne religie
(katolicyzm, protestantyzm i judaizm)" (s.
13). Tu porównując Toruń do Poznania Au-
torka stwierdza, że w mieście nad Wisłą nie
„zauważa się większych konfliktów natury
kulturowej" (s. 13).

R. Makała. Między prowincją a metropolią. Architektura Szczecina w latach 1891-1918, mpis pracy
doktorskiej na UAM, Poznań 2003; W. Bałus, Krakau zwischen Traditionen und Wegen in die Modernę:
zur Geschichte der Architektur wid der óffentlichen Griinanlagen, Stuttgart 2003.

219