Modus: Prace z historii sztuki (6.2005)

wszystkim inspirujących prac J. Posenera,
w tym zwłaszcza słynnej Berlin aufdem Weg
zu einer neuen Architektur. Miinchen 1979.
Brak też ważnego artykułu B. Nicolaia,
Preufien im Kaiserreich 1871-1918. Archi-
tektur und Stddtebau, w: Preufien. Kunst und
Architektur, Koln 1999. Z tymi dyskusjami
w obrębie monografii związana jest inna nit-
ka badań naświetlająca problematykę nośni-
ków stylowych. Mam tu na myśli teksty
H. Gollwitzera, m.in. Zuni politischen Ger-
manismus des 19. Jh., w: Festschrift jur
Hempel, t. 1, Góttingen 1971 oraz Zuni Fra-
genkreis Architekturhistorismus und politi-
schen Ideologie, „Zeitschrift fur Kunstge-
schichte", 1979. prace W. Gótza na temat
historyzmu, m.in. Historisnms. Ein Yersuch
zur Definition des Begrijjes w ,.Zeitschrift
des deutschen Vereins fur Kunstwissen-
schaft", 1970 czy prace z teorii architektu-
ry H. Hammer-Schenka, Kunsttheorie und
Kunstgeschichte des 19. Jh. in Deutsch-
land, Architektur. Stuttgart 1985. W literatu-
rze polskiej teksty Z. Ostrowskiej-Kębłow-
skiej {Jeszcze raz o historyzmie, w: Kultu-
ra i sztuka Szczecina 1800-1945. Szczecin
1999 i Histoiyzm w architekturze XIX w., w:
Interpretacje dzieła sztuki, Warszawa-Poznań
1976), I. Koziny {Aspekty stosowania pojęcia
liistoiyzm w badaniach nad niemiecką archi-
tekturą, „Rocznik Historii Szmki", 1997),
W. Bałusa {Zjawisko histoiyznut w architektu-
rze XIX. w. Próba opisu, „Dzieła i interpreta-
cje", 1995). Nieznanymi pozostają dla autorki
opracowania dotyczące neostylów: G. Ger-
manna, Neugotik. Geschichte ihrer Architek-
turtheorie, Stuttgart 1974 oraz M. Bringman-
na, Studien zur neuromanischen Architektur
in Deutschland. Heidelberg 1968.

Wiedza na temat mechanizmów funk-
cjonujących w administracji budowlanej jest
właściwie żadna, choć pisali o tym m.in. E.
Konter, Die PreuBische Bauverwaltung und
ihre Ausbildung von 1770-1880. „Arch+"
z r. 1975, a ostatnio E. Bórsch-Supan w Die
Provinzen Ost- und Westpreufien und Grofi-
herzogtum Posen, Berlin 2003 (kolejny tom
wielkiej monografii Schinkla).

W sprawach architektury kościelnej cy-
towany jest raz T. Weiss, choć wydaje się,
że bardziej przydatne byłyby H. Maia. Stu-
dien zu Kirchenbau des 19. Jh. in Deutsch-
land. Leipzig 1969-71. Myślę, że i perspek-
tywa historyczna pomogłaby poustawiać
kilka spraw, do tego zob. E. Betghe, Kirche
in Preufien, Berlin 1983; W. Ellinger. Die
evangelische Kirche der Union, Witten 1967.
Skromnie też wygląda rozpoznanie proble-
matyki pomników, brak: H. Mittig i V. Pla-
gemann, Denkmdler im 19. Jh.. Miinchen
1972; H. Scharf, Kleine Kunstgeschichte der
deutschen Denkmals. Darmstadt 1984 czy
choćby rozdziału L. Tittela Monumentaldenk-
mdler 1871-1918 in Deutschland w wieloto-
mowym wydaniu Kunst, Kultur und Politik
im Deutschen Kaiserreich. t. 2. Berlin 1981.
Przydałoby się też A. Dombrowski. Deutsche
Monumentalbrunnen im Kaiserreich, Hildes-
heim-Zurich-New York 1983.

Nieznanych Autorce tytułów można by
wymienić jeszcze sporo, większość pozycji
ze słynnej Thyssenowskiej serii Studien zur
Kunst des 19. Jahrhunderts zostało pominię-
tych, a niektóre przywoływane są w przypisach
w nieoczekiwanych momentach. Powoduje to
płytkość osądów, opartych na modelowej (nie-
prawdziwej) opozycji prusko-polskiej.

Czytając wnikliwie książkę, wielokrotnie
doznawałem wrażenia, że niektóre cytowa-
ne pozycje bibliograficzne, wbrew zapiso-
wi, pochodzą z drugiej, a może i dalszej ręki.
W pracy, która ma jakiekolwiek pretensje do
miana naukowej, takie postępowanie jest nie
tylko wątpliwe moralnie, ale podważa sens
uprawiania nauki w ogóle. Nie mam zamia-
ru odsiewać tych dziwnych cytatów, ale po
pierwszych kartach książki, łatwo można się
zorientować, że nie tylko znajomość języ-
ka niemieckiego u Autorki pozostawia wie-
le do życzenia, ale i przywoływane pozycje
pojawiają się w najróżniejszych układach
i wersjach zapisów. I tak w sprawie kościo-
ła garnizonowego ta sama pozycja cytowa-
na jest w dwóch miejscach (s. 230. przyp.
39; s. 237, przyp. 52) według różnych zasad.
Chodzi o tekst Sarrazina i HoBfelda w CdB.

230