Modus: Prace z historii sztuki (6.2005)

jest w ona przypisach tylko raz, bez podania
strony i bez informacji, czy jest w niej mowa

0 teatrze toruńskim czy nie. Mogę się tyl-
ko domyślać, że przejęcie zostało dokonane
za Mansfeldem i Wajdą. Sprawa jest o tyle
istotna, że Hoffmann (s. 47-48, 114), nie
znając archiwaliów toruńskich, uznał obiekt
za Fellnerowski w fasadzie i elewacjach, po-
dając inne niż w rzeczywistości lata powstania.
Poza tym autorka odwołuje się do omawianych
u Hoffmanna innych dzieł tej słynnej spółki.
Efekt - właściwie nie wiadomo, w którym
miejscu rozwoju Fellnerowskiej architektury
teatralnej należy widzieć gmach toiuński.

Z zupełnie innym problemem mamy do
czynienia przy okazji albumiku K. Kleefel-
da (wspólnie z B. Schmidem), wydanym
w 1913 roku, skąd - jak podaje spis ilustracji
- pochodzą niektóre reprodukcje w recenzo-
wanej książce. To. że są one wykonane z re-
produkcji - sądząc po obcięciach margine-
sów (gł. fot. F. Gerdoma, charakterystyczna
sygnatura w narożniku zostaje obcięta) - jest
mało znaczące. Gdyby jednak Autorka mia-
ła ów albumik w ręku, znałaby dodatkowe
informacje, podawane w podpisach pod po-
szczególnymi zdjęciami. Choć skromne, są
ważne, wszak pochodzą z dobrego źródła, od
głównego architekta miejskiego.

Przypadków złego cytowania, tj. z poda-
niem niewłaściwych stron jest tak dużo, że
kłopotliwe staje się ich korygowanie.

Braki w znajomości podstawowej lite-
ratury przedmiotu, mam tu na myśli głównie
teksty z epoki, są zastanawiające i niepokoją-
ce. W efekcie jest wiele przeoczeń, nieścisłości

1 niepełnych danych. I tak do mostu kolejowe-
go jest dokumentacja w ZfB (1876) z ilustra-
cjami w „Atlasie", a sprawy techniczne omó-
wione są w CdB, 1894. Również wymiary
(1000 m) są podawane przez Autorkę wedle
niejasnego źródła (w rzeczywistości dł. całko-
wita 972 m. długość w prześwicie 895,42 m).
Wiadomo też, że stronę techniczną budowy
nadzorował tajny radca regencyjny Loeffler,

a za wykonawstwo odpowiadał bezpośrednio
regencyjny radca budowlany Suche. Projek-
ty konstrukcyjne wykonał tajny wyższy radca

budowlany Schwedler (autorka podaje tylko
Johanna H. Stracka, autora wież bramnych).
Bez względu na koszta budowy innych przy-
woływanych mostów, suma powyżej 5 mi-
lionów marek wydana na budowę obiektu to-
ruńskiego była ogromna.

Port zimowy istniał od 1875 r., ale bu-
dowa nowego została zakończona w zasa-
dzie w roku 1883 (nie 1879, zob. CdB, 1883,
koszta planowane wynosiły 145 tys. marek
i okazały się niewystarczające). Pochylnia
została ukończona w 1887 r. (ZfB, 1887),
a za całość odpowiadał Bezirk Weichsel-
strombau Verwaltung. który w owym cza-
sie prowadził H. Schultz. Wspomniany port
śródlądowy to chyba port drzewny, ale jego
budowę zakończono w 1909 r., wg proj. rad-
cy budowlanego Niesego. Koszt wynosił 3.3
min. marek (zob. Kleefeld. 1913).

W zabudowie Wilhelmstadt i Przedmieś-
cia Bydgoskiego oprócz przedsiębiorstw
miejscowych brały udział od strony projek-
towej renomowane biura projektowe z Ber-
lina. Dla Ulmer & Kaun pracowała Solf &
Richards (zob. CdB. 1897. „Blatter fur Ar-
chitektur und Kunsthandwerk". 1898). a dla
Hautennans & Walter jedno z najpopularniej-
szych biur specjalizujących się w architektu-
rze willowej Erdmann & Spindler (BA, 1904).
Najprawdopodobniej pierwszym zleceniem
właścicieli gruntów na Bydgoskim było zamó-
wienie przez Henricha Tilka (m.in. właściciela
gruntów, na których stanął dom nr 385, obec-
nie nr 34/36; akta znajdują się w archiwum to-
ruńskim) w berlińskim biurze projektu willi do
Słomowa. Na marginesie warto jeszcze dodać,
że część fasad domów toruńskich projektował
Ludwig Otte (zob. „Zentralblatt fur das deut-
sche Baugewerbe", 1907).

Dokumentacja koszarowa jest do zrekon-
struowania. Dla informacji podaję, że kosza-
ry ułańskie, które autorka opisuje na podsta-
wie GT, mają dosyć dobre omówienie w ZfB,
1887. Wynika z niego, że powstały w latach
1881-1885 według proj. Dublanskiego. Koszt
inwestycji był wyliczony na ponad 1,2 min.
marek. Piętrowe - ale nie trzykondygnacyjne
- były tylko budynki mieszkalne. Całość wy-

232