Modus: Prace z historii sztuki (6.2005)

szego toruńskiego banku (pierwotnie chyba
zwykłej kamienicy) przez S. Hebanowskie-
go, jednego z ważniejszych architektów dzia-
łających w Poznaniu, wychowanka Akademii
Charlottenburskiej (na ten temat pisze często
przywoływana w przypisach Ostrowska-Kę-
błowska). Poza tym wypadałoby choć kilka
słów powiedzieć o banku Norddeutsche Kre-
ditanstalt przy ul. Szerokiej 14 (proj. Voss &
Geisler z Berlina pod wyraźnym wpływem
Messela, zob. Kleefeld. 1913).

W sprawie poczty niewielkie uzupeł-
nienie, mianowicie w „Illustrierte Zeitung"
opublikowano zdjęcie gmachu po pożarze
w 1910 r.

W odniesieniu do rozdziału V. należy
zauważyć, że tzw. szpital obywatelski był
przytułkiem prowadzonym przez fundację
i utrzymywanym częściowo za pieniądze
miasta (zob. Kleefeld, tam też informacja
o kosztach budowy). Informacje o kosztach
budowy podaje Kleefeld również odnośnie
do szpitala diakonisek.

Oprócz tego dziwi brak przywołania mo-
nografii Otzena przy okazji omawiania siedzi-
by bractwa kurkowego, choć na ten temat arty-
kuł napisał sam architekt (zob. DB, 1882).

Siedziba Towarzystwa Naukowego,
o czym warto pamiętać, mieściła również
muzeum. Sprawa autorstwa projektu pozo-
staje otwarta, choć - według mnie - należa-
łoby go chyba szukać wśród budowniczych
poznańskich.

W przebudowę Dworu Artusa (koszt 720
rys. marek) oprócz Schmidta zaangażowani
byli także A. Rachner i Ramsch (zob. Klee-
feld i DB, 1900).

Opisywane w rozdziale VI. projekty
konkursowe (oprócz Kullricha) do kościo-
ła staromiejskiego zostały opublikowane
w „Entwurfe des Architekten-Vereins zu
Berlin", 1892, ponadto w CdB, 1901 jest ar-
tykuł Sarrazina i Schultze na temat realizacji
zwycięskiego projektu.

Problemy z niedokładnym rozpoznaniem
źródeł dotyczących kościoła garnizonowego
były już przywoływane. Z publikacji (CdB.
1899; ZfB, 1902) wynika jasno, że projekto-

wał go wyższy radca budowlany Schónhals
z Ministerstwa Wojny (ten sam, który robił
projekt dla Grudziądza), natomiast na miej-
scu prace prowadził Leeg, a nadzór z ramie-
nia Urzędu Budowlanego - rządowy budow-
niczy Cuny (informację Orłowicza o Teufe-
lu można włożyć między bajki o diabłach,
albowiem jej początek bierze się ze zwykłe-
go ąuipro quo). Całość (budowa i wyposa-
żenie) kosztowała ponad pół miliona marek.
Znani są również poszczególni wykonaw-
cy pracujący przy dekoracjach. Na ten temat
(z ilustracjami), rozpisywała się miejsco-
wa prasa (zob. TZ). szczególnie w związku
z przybyciem cesarza.

Kilka uzupełnień dodać trzeba też do
rozdziału VII. dotyczącego budownictwa
szkolnego. Informacje o pierwszym konkur-
sie na szkołę w Toruniu w 1875 r. pojawi-
ły się w DB. Są tam wymienieni przywołani
przez Autorkę architekci. Szkoła Przemysło-
wa nosiła pełną nazwę Handels- Gewerbe-
und Baugewerkschule mit Haushaltungschu-
lefur Madchen, była więc również zawo-
dową szkołą dla dziewcząt. Koszt jej budo-
wy wyniósł 700 tys. marek, co pokryła kasa
miasta (zob. Kleefeld. 1913). W CdB (1912)
ukazał się bogato ilustrowany artykuł po-
święcony seminariom nauczycielskim. Wy-
nika z niego, że projekt seminarium ewan-
gelickiego powstał w Berlinie (R. Uber?),
natomiast projekt dla seminarium katolickie-
go opracowano w regencji (?). Były to inwe-
stycje rządowe, których koszt wynosił odpo-
wiednio 452 tys. marek dla ewangelików i 465
tys. marek dla katolików. Przywoływany tekst,
ze względu na zestawienia planów, pozwala
porównać budowle toruńskie z innymi wzno-
szonymi wówczas na terenie Prus.

Dla zdawkowo potraktowanego tekstu
o fabryce Drewitza (rozdz. VII) warto do-
dać artykuł O. Drewitza, E. Drewitz GmbH,
Fabrik landwirtschaftlicher Maschinen in
Thom w nieznanej chyba autorce księdze pa-
miątkowej wydanej z okazji 750-lecia mia-
sta (Festschrift zur 750-Jahr-Feier der Stadt
Thom, Horst E. Kruger Verlag 1981). R.
Schmidt opublikował w DB (1899) krótki ar-

234