Modus: Prace z historii sztuki (15.2015)

6. Zachowany pawiton
ogrodowywPińczowie.
Fot. autor

dwie części - wspomniany już zwierzyniec oraz ogród
właściwy, złożony z czterech klombów otoczonych par-
kanem z trzema budynkami w narożnikach, z których
zachował się jedynie piętrowy pawilon na rzucie pięcio-
boku (ił. 6). Jak zauważył Andrzej Fischinger, budowla ta,
przypominająca ówczesne bastiony, posiada nieznacznie
pochyłe ściany kondygnacji dolnej, przeprute z dwóch
stron niewielkimi oknami*^. Kondygnacja górna została
rozwiązana w sposób odmienny - ściany pokryte ru-
styką unoszą gzyms z precyzyjnie wykutymi konsolami
w formie liści lub łodygi kwiatów. W czterech ścianach
pierwszego piętra umieszczono półokrągło zamknięte
otwory okienne, natomiast od strony ogrodu znajdo-
wał się portal prowadzący na niewielki balkon wsparty
na trzech kamiennych konsolach, ozdobiony kartuszem
z herbem Jastrzębiec. Całość przykrywa dach namiotowy.
Mimo nieco militarnego charakteru trzeba podkreślić, że
ze względu na swoje niewielkie rozmiary oraz precyzyj-
nie wykonaną kamieniarkę pawilon ten wydaje się wręcz filigranowy. Wnętrze
budowli zostało znacznie przebudowane, zatem nie da się obecnie powiedzieć
czegoś więcej na temat jego dawnego wyglądu czy wyposażenia.
Trudno powiedzieć również, jakie funkcje mógł pełnić. Mógł być miejscem
dla kapeli muzycznej lub, co bardziej prawdopodobne, ogrodowym casino lub stu-
diolem, miejscem odosobnienia magnata-humanisty, gdzie mógł w spokoju kon-
templować naturę i oddawać się studiom nad literaturą lub filozofią^. Ogrodowe
casini miały zazwyczaj niewielkie rozmiary i w przeciwieństwie do gabinetów,
wyposażonych w prywatne biblioteczki, i były urządzane raczej z umiaremW
Sądząc po planach katastralnych, można stwierdzić, że był to jedyny budynek,
który mógł być pawilonem ogrodowym. Z najstarszego z planów (datowanego
na lata 1773-1780) wynika, że w ogrodzie były jeszcze dwa prostokątne budynki,
wzniesione w narożnikach północno-zachodnim oraz północno-wschodnim,
które można by ewentualnie uznać za integralną część założenia ogrodowego^.
Jednak mało prawdopodobne,by wyglądały jak zachowany do dziś pięcioboczny
„bastion" - jeden z nich był określany w XVIII wieku jako mieszkanie ogrodni-
ka^. Najstarszym zachowanym wizerunkiem pawilonu północno-wschodniego
jest rycina wykonana na podstawie rysunku Eryka Dahlberga. Na jej podstawie
można stwierdzić, że był to kamienny, parterowy budynek, przypuszczalnie

43 A. Fischinger, Santi Gucci, s. 26.
44 Jeszcze w inwentarzu z XVIII w. ta pięcioboczna budowla określana była jako altana (zob. ibi-
dem, s. 159).
45 L.N. Tice, Collecting in the Garden, inventories of Casini in Sixteenth- and Party Seventeenth-
-Centary Rome, „Journal of the History Collections" 23,2011, nr 2, s. 315-317. Najbliższą realizacją
wpisującą się w ideał casino były pawilony flankujące pałac biskupa Piotra Myszkowskiego
w Książu Wielkim - jeden pełnił funkcję kaplicy, drugi mieścił zapewne bibliotekę (A. Fis-
chinger, Santi Gacci, s. 20).
46 Andrzej Fischinger (Santi Gacci, s. 25) oraz Adam Miłobędzki (Zamek w Pińczowie, s. 38) uwa-
żali, że zachowany pięcioboczny pawilon był jedną z czterech ozdobnych budowli wzniesionych
w narożach ogrodu. W świetle zachowanych planów nie da się jednak tego potwierdzić.
47 A. Fischinger, Santi Gacci, s. 159.

168

ARTYKUŁY

Ateksander Stankiewicz