DOI Artikel:
Pabiś-Gagis, Jolanta; Woziński, Andrzej: Późnogotycki krucyfiks w kościele św: trójcy w Gdańsku; konserwacja, forma, styl, pochodzenie
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.28100#0049
profanowano na różne sposoby m.in. w Toruniu i Królewcu66. Budzą się wątpli-
wości, czy zmianę na obliczu gdańskiego Chrystusa można wiązać z działania-
mi obrazoburczymi w tym okresie, skoro kit, którym zalepiono oczy, należy
najprawdopodobniej do pierwszej warstwy przemalowań olejnych, a tę wyko-
nano, jak sądzimy, najwcześniej ok. 1600 r. Bardziej prawdopodobne wydaje
się, że zaklejenie oczu Chrystusa mogło nastąpić w okresie konfliktu luteran
z kalwinami, który zaczął narastać pod koniec lat 80. XVI w. i trwał do połowy
XVII w. Kościół Trójcy Świętej był wówczas użytkowany przez oba wyznania.
Na przełomie 1589 i 1590 r. kalwini usiłowali usunąć z tej świątyni pokatoli-
cki ołtarz główny z wyobrażeniem Tronu Łaski, czemu zapobiegli luteranie.
Powrócił spór o obrazy, ponownie dochodziło do przejawów wrogości wobec
dawnych dzieł, np. na początku XVII w. w podgdańskich Koźlinach kalwiński
pastor kazał usunąć z kościoła obrazy i napalić nimi w piecu67.
Należy też wziąć pod uwagę ewentualność, że „modyfikację” przeprowadzono
ze względów estetycznych. Jak wspominaliśmy, powołując się na informację po-
daną przez Drosta i Swobodę, w 1580 r. krucyfiks przeniesiono z łuku tęczowego
do kaplicy św. Anny i umieszczono go za mensą ołtarzową. Zmiana lokalizacji
stanowiła z pewnością dogodną okazję do renowacji, lecz sprawiła też, że w no-
wym miejscu rzeźbę oglądano z bliska. Może z tego powodu postanowiono stono-
wać dramatyczną wymowę, usuwając i spłycając zmarszczki, zamalowując część
krwawych wybroczyn oraz pozbywając się, przez zaklejenie, gasnących w agonii
oczu. Jednak i przy tej próbie wyjaśnienia przyczyn dziwnego zabiegu rodzą się
wątpliwości: zmieniło się wprawdzie oblicze Chrystusa, ale czyjego ekspresja sta-
ła się mniej drastyczna? Raczej nie, gdyż śmiertelny ból emanujący z niknących
pod powiekami źrenic zastąpiła groza twarzy, która zamiast oczu ma dwie wyłu-
piaste, martwe w wyrazie owalne gałki.
Jolanta Pabiś-Gagis, Andrzej Woziński
Late-Gothic Crucifix in the Church of Holy Trinity in Gdańsk.
Restoration, Form, Style, Provenance
The Crucifix in Franciscan Church in Gdańsk was feebly known till now. In unpub-
lished doctoral thesis in 1996 co-author of this paper suspected some connections of
the sculpture with Franconian group of Crucifht about 1460 and madę a hypothesis
that it could had been an import from Franconia.
66 Simon Grunaus Preussische Chronik, [w:] Die preussischen Geschichtschreiber des XVI. und
XVII. Jahrhunderts, Bd. I, hrsg. von M. Perlbach, Leipzig 1876, s. 304, 330; Bd. II, hrsg. von M. Per-
lbach, R. Philippi, P. Wagner, Leipzig 1889, s. 484, 689, 727, 748-749, 760; Bd. III, hrsg. von P. Wag-
ner, Leipzig 1896, s. 243.
67 Przebieg konfliktu szczegółowo relacjonuje K. Cieślak, Między Rzymem..., s. 69-70, 141
nn., 202 nn.
Późnogotycki
krucyfiks
w kościele
św. Trójcy...
43
wości, czy zmianę na obliczu gdańskiego Chrystusa można wiązać z działania-
mi obrazoburczymi w tym okresie, skoro kit, którym zalepiono oczy, należy
najprawdopodobniej do pierwszej warstwy przemalowań olejnych, a tę wyko-
nano, jak sądzimy, najwcześniej ok. 1600 r. Bardziej prawdopodobne wydaje
się, że zaklejenie oczu Chrystusa mogło nastąpić w okresie konfliktu luteran
z kalwinami, który zaczął narastać pod koniec lat 80. XVI w. i trwał do połowy
XVII w. Kościół Trójcy Świętej był wówczas użytkowany przez oba wyznania.
Na przełomie 1589 i 1590 r. kalwini usiłowali usunąć z tej świątyni pokatoli-
cki ołtarz główny z wyobrażeniem Tronu Łaski, czemu zapobiegli luteranie.
Powrócił spór o obrazy, ponownie dochodziło do przejawów wrogości wobec
dawnych dzieł, np. na początku XVII w. w podgdańskich Koźlinach kalwiński
pastor kazał usunąć z kościoła obrazy i napalić nimi w piecu67.
Należy też wziąć pod uwagę ewentualność, że „modyfikację” przeprowadzono
ze względów estetycznych. Jak wspominaliśmy, powołując się na informację po-
daną przez Drosta i Swobodę, w 1580 r. krucyfiks przeniesiono z łuku tęczowego
do kaplicy św. Anny i umieszczono go za mensą ołtarzową. Zmiana lokalizacji
stanowiła z pewnością dogodną okazję do renowacji, lecz sprawiła też, że w no-
wym miejscu rzeźbę oglądano z bliska. Może z tego powodu postanowiono stono-
wać dramatyczną wymowę, usuwając i spłycając zmarszczki, zamalowując część
krwawych wybroczyn oraz pozbywając się, przez zaklejenie, gasnących w agonii
oczu. Jednak i przy tej próbie wyjaśnienia przyczyn dziwnego zabiegu rodzą się
wątpliwości: zmieniło się wprawdzie oblicze Chrystusa, ale czyjego ekspresja sta-
ła się mniej drastyczna? Raczej nie, gdyż śmiertelny ból emanujący z niknących
pod powiekami źrenic zastąpiła groza twarzy, która zamiast oczu ma dwie wyłu-
piaste, martwe w wyrazie owalne gałki.
Jolanta Pabiś-Gagis, Andrzej Woziński
Late-Gothic Crucifix in the Church of Holy Trinity in Gdańsk.
Restoration, Form, Style, Provenance
The Crucifix in Franciscan Church in Gdańsk was feebly known till now. In unpub-
lished doctoral thesis in 1996 co-author of this paper suspected some connections of
the sculpture with Franconian group of Crucifht about 1460 and madę a hypothesis
that it could had been an import from Franconia.
66 Simon Grunaus Preussische Chronik, [w:] Die preussischen Geschichtschreiber des XVI. und
XVII. Jahrhunderts, Bd. I, hrsg. von M. Perlbach, Leipzig 1876, s. 304, 330; Bd. II, hrsg. von M. Per-
lbach, R. Philippi, P. Wagner, Leipzig 1889, s. 484, 689, 727, 748-749, 760; Bd. III, hrsg. von P. Wag-
ner, Leipzig 1896, s. 243.
67 Przebieg konfliktu szczegółowo relacjonuje K. Cieślak, Między Rzymem..., s. 69-70, 141
nn., 202 nn.
Późnogotycki
krucyfiks
w kościele
św. Trójcy...
43