DOI Artikel:
Pabiś-Gagis, Jolanta; Woziński, Andrzej: Późnogotycki krucyfiks w kościele św: trójcy w Gdańsku; konserwacja, forma, styl, pochodzenie
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.28100#0048
Jolanta
Pabiś-Gagis,
Andrzej
Woziński
wyłącznie na podstawie kryteriów stylistycznych58; wydaje się, że mogła powstać
w ostatniej ćwierci XV w.
Związki artystyczne Gdańska z Południowymi Niemcami przed 1500 r. były
bardzo luźne. Również w innych dziedzinach kierunek południowy nie należał
wówczas do dominujących, jakkolwiek istniały pewne więzi handlowe59, nieliczni
patrycjusze gdańscy legitymowali się południowoniemieckim pochodzeniem60.
Wspomnieć też należy, że w ówczesnych gdańskich księgozbiorach znajdowały
się dzieła drukowane m.in. w Augsburgu, Bazylei i Norymberdze61. Obecność
w Gdańsku dzieła południowoniemieckiego nie byłaby w tym okresie czymś
niezwykłym. Niemniej wydaje się bardziej prawdopodobne, że trafiło ono nad
Motławę nieco później, w okresie, kiedy kontakty nadbałtyckiej metropolii z tym
regionem zacieśniły się, zwłaszcza w dziedzinie sztuki, gdy do Gdańska zaczę-
li przybywać południowoniemieccy twórcy, styl i wzorce graficzne. Nastąpiło
to na początku II dekady XVI w.62
Zagadką pozostaje, dlaczego gdańskiemu Chrystusowi zalepiono oczy. Nasu-
wają się tutaj skojarzenia z praktykami ikonoklastycznymi. Istnieją rozliczne
szesnastowieczne świadectwa niszczenia przez protestantów dzieł katolickich.
Repertuar sposobów rozprawiania się z „bałwanami” był bogaty: niszczono
je w całości, paląc, topiąc lub roztrzaskując, utrącano im głowy, pozbawiano
twarzy, niekiedy zaś wydłubywano oczy63. Ten ostatni proceder przypomi-
na do pewnego stopnia nasz przypadek. W II ćwierci XVI w., gdy ważyły się
w Prusach kwestie wyznaniowe, dochodziło do tego rodzaju aktów wandali-
zmu64; przekazy archiwalne informują np. o zniszczeniu ołtarzy, obrazów i sakra-
mentarium w 1523 r. w kościele św. Katarzyny w Gdańsku615; katolickie wizerunki
58 Kwerenda gdańskich archiwaliów nie przyniosła niestety żadnych informacji, dzięki któ-
rym można by uściślić datowanie na podstawie stylu.
59 Historia Gdańska, t. II: 1454-1655, pod red. E. Cieślaka, Gdańsk 1982, rozdz. „Dynamicz-
ny ośrodek handlowy”, zwłaszcza s. 155-160.
60 J. Zdrenka, Główne, Stare i Młode Miasto Gdańsk i ich patrycjat w latach 1342-1525, Toruń
1992, s. 86 nn.
61 Katalog inkunabułów Biblioteki Miejskiej w Gdańsku, oprać. H. Jędrzejowska, M. Pelcza-
rowa, Gdańsk 1954, passim.
62 A. Woziński, Rzeźba drewniana..., s. 78 nn; idem, Michał z Augsburga, Mistrz Paweł i epilog
gotyckiej rzeźby gdańskiej, „Rocznik Historii Sztuki”, XXVII, 2002, s. 5 nn.
63 Iconoclasme. Vie et mort de 1’image medievale. Catalogue de l’exposition Musee d’histoire de
Benie, Musee de l’Oeuvre Notre-Dame, Musee de Strasbourg. Sous la direction de C. Dupeux,
R Jezler, J. Wirth en collaboration avec G. Keck, Ch. Von. Burg, S. Marti, Zurich 2001, Cata-
logue des objets presentes: Images de 1’iconoclasme; Temoignages des destructions; Temoignages des
changements, cat. 146-198; D. Freedberg, Potęga wizerunków. Studia z historii i teorii oddziały-
wania, przekl. E. Klekot, Kraków 2005, rozdz. „Idolatria i ikonoklazm”, zwłaszcza s. 421-422.
64 K. Cieślak, Czy reformacja stanowiła zagrożenie dla gdańskiej sztuki kościelnej?, [w:] Sztuka
około 1500. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Gdańsk, listopad 1996, Warszawa
1997, s. 41-46.
65 Christoph Beyers des altem Dantziger Chronik, [w:] Scriptores rerum prussiacarum...,
Bd. 5, s. 562.
42
Pabiś-Gagis,
Andrzej
Woziński
wyłącznie na podstawie kryteriów stylistycznych58; wydaje się, że mogła powstać
w ostatniej ćwierci XV w.
Związki artystyczne Gdańska z Południowymi Niemcami przed 1500 r. były
bardzo luźne. Również w innych dziedzinach kierunek południowy nie należał
wówczas do dominujących, jakkolwiek istniały pewne więzi handlowe59, nieliczni
patrycjusze gdańscy legitymowali się południowoniemieckim pochodzeniem60.
Wspomnieć też należy, że w ówczesnych gdańskich księgozbiorach znajdowały
się dzieła drukowane m.in. w Augsburgu, Bazylei i Norymberdze61. Obecność
w Gdańsku dzieła południowoniemieckiego nie byłaby w tym okresie czymś
niezwykłym. Niemniej wydaje się bardziej prawdopodobne, że trafiło ono nad
Motławę nieco później, w okresie, kiedy kontakty nadbałtyckiej metropolii z tym
regionem zacieśniły się, zwłaszcza w dziedzinie sztuki, gdy do Gdańska zaczę-
li przybywać południowoniemieccy twórcy, styl i wzorce graficzne. Nastąpiło
to na początku II dekady XVI w.62
Zagadką pozostaje, dlaczego gdańskiemu Chrystusowi zalepiono oczy. Nasu-
wają się tutaj skojarzenia z praktykami ikonoklastycznymi. Istnieją rozliczne
szesnastowieczne świadectwa niszczenia przez protestantów dzieł katolickich.
Repertuar sposobów rozprawiania się z „bałwanami” był bogaty: niszczono
je w całości, paląc, topiąc lub roztrzaskując, utrącano im głowy, pozbawiano
twarzy, niekiedy zaś wydłubywano oczy63. Ten ostatni proceder przypomi-
na do pewnego stopnia nasz przypadek. W II ćwierci XVI w., gdy ważyły się
w Prusach kwestie wyznaniowe, dochodziło do tego rodzaju aktów wandali-
zmu64; przekazy archiwalne informują np. o zniszczeniu ołtarzy, obrazów i sakra-
mentarium w 1523 r. w kościele św. Katarzyny w Gdańsku615; katolickie wizerunki
58 Kwerenda gdańskich archiwaliów nie przyniosła niestety żadnych informacji, dzięki któ-
rym można by uściślić datowanie na podstawie stylu.
59 Historia Gdańska, t. II: 1454-1655, pod red. E. Cieślaka, Gdańsk 1982, rozdz. „Dynamicz-
ny ośrodek handlowy”, zwłaszcza s. 155-160.
60 J. Zdrenka, Główne, Stare i Młode Miasto Gdańsk i ich patrycjat w latach 1342-1525, Toruń
1992, s. 86 nn.
61 Katalog inkunabułów Biblioteki Miejskiej w Gdańsku, oprać. H. Jędrzejowska, M. Pelcza-
rowa, Gdańsk 1954, passim.
62 A. Woziński, Rzeźba drewniana..., s. 78 nn; idem, Michał z Augsburga, Mistrz Paweł i epilog
gotyckiej rzeźby gdańskiej, „Rocznik Historii Sztuki”, XXVII, 2002, s. 5 nn.
63 Iconoclasme. Vie et mort de 1’image medievale. Catalogue de l’exposition Musee d’histoire de
Benie, Musee de l’Oeuvre Notre-Dame, Musee de Strasbourg. Sous la direction de C. Dupeux,
R Jezler, J. Wirth en collaboration avec G. Keck, Ch. Von. Burg, S. Marti, Zurich 2001, Cata-
logue des objets presentes: Images de 1’iconoclasme; Temoignages des destructions; Temoignages des
changements, cat. 146-198; D. Freedberg, Potęga wizerunków. Studia z historii i teorii oddziały-
wania, przekl. E. Klekot, Kraków 2005, rozdz. „Idolatria i ikonoklazm”, zwłaszcza s. 421-422.
64 K. Cieślak, Czy reformacja stanowiła zagrożenie dla gdańskiej sztuki kościelnej?, [w:] Sztuka
około 1500. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Gdańsk, listopad 1996, Warszawa
1997, s. 41-46.
65 Christoph Beyers des altem Dantziger Chronik, [w:] Scriptores rerum prussiacarum...,
Bd. 5, s. 562.
42