DOI Artikel:
Rome-Dzida, Agata: Grzegorz Klaman: postmodernistyczne dzieło sztuki krytycznej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.28100#0473
„tekstualną transcendencję tekstu”, która obejmuje „wszystko co wiąże go,
w sposób jawny lub ukryty, z innymi tekstami”1'. Ponadto autor dzieli ją na pięć
podkategorii: 1) intertekstualność jako współobecność dwóch lub większej
liczby tekstów, uchwytna obecność jednego tekstu w innym (cytat, aluzja, pla-
giat itd.); 2) paratekstualność jako odniesienia między danym tekstem a jego
tytułem, posłowiem, mottem itp.; 3) metatekstualność jako zawarty w tekście
komentarz do pre-tekstu; 4) hipertekstualność, kiedy jeden tekst staje się tłem
dla drugiego (naśladowanie, adaptacja, ciąg dalszy, parodia itd.); 5) architekstu-
alność jako gatunkowe odniesienia tekstu. W przypadku sztuki Kłamana mamy
więc do czynienia z wszystkimi, poza piątą, kategoriami intertekstualnosci. Istot-
ne jest, iż w każdym punkcie w tym wypadku funkcję hipotekstu pełni traktat
Foucault jako: cytat, tytuł, komentarz oraz jako intelektualne zaplecze.
W przypadku tak ścisłego powiązania sztuki z filozofią, zachodzącego
co więcej w tym samym okresie historycznym i przejawiającego się w czystej,
intelektualnej postaci Klamanowych instalacji, najbardziej użyteczne będzie
przyjęcie definicji intertekstualności zaproponowanej przez Cullera18. Jego zda-
niem intertekstualność ma dwa aspekty. Z jednej strony zwraca uwagę na do-
niosłość uprzednich tekstów, podkreślając, iż autonomia tekstów jest pojęciem
chybionym i że dzieło coś znaczy tylko dlatego, że poprzednio zostały napisane
inne dzieła. Jednak koncentrując się wokół zrozumiałości, znaczenia, inter-
tekstualność zdaniem Cullera każe nam traktować uprzednie teksty jako ele-
menty kodu, umożliwiającego rozmaite efekty znaczeniowe. Intertekstualność
to wówczas nie tyle nazwa relacji między dziełem a wcześniejszymi dziełami,
ile określenie uczestnictwa dzieła w dyskursywnej przestrzeni kultury: relacje
między tekstem a rozmaitymi językami lub praktykami znaczeniowymi danej
kultury oraz relacje między danym tekstem a tekstami, które artykułują dla
niego możliwości kultury. Mówiąc słowami Jacąuesa Derridy, Klaman wpada
w pułapkę systemu znakowego (kultury) jako intertekstu19. Dlatego też cytat
z Foucault pełni tutaj różnorodne funkcje, otwierając polifonię znaczeń insta-
lacji w obrębie jednak jednego zastanego systemu filozoficznego. Najlepszym
przykładem jest tutaj Pneuma. W warstwie znaczeniowej przedstawia wszech-
ogarniające działanie władzy, opisane nieuchwytnym zjawiskiem „tchnienia”.
Tekst, cytat z Foucault funkcjonuje jednak na różnych, nawet przeciwstawnych
płaszczyznach i służy do opisania: praktyk dyskursywnych, ciała społeczne-
go, wiedzy, mikrofizyki władzy, sztuki posługującej się słowem, ale również
wskazuje na zagubioną przezroczystość języka (wielość języków dobiegają-
ca z głośników), będąc jednocześnie „regułą” (autorytarnym twierdzeniem)
1 G. Genette, Palimpsesty, [w:] Współczesna teoria badań literackich za granicę, t. IV, cz. 2,
red. H. Markiewicz, Kraków 1996.
18 Zob. J. Culler, Presupozycje i intertekstualność, „Pamiętnik Literacki” 1988, 1.
19 J. Derrida, Struktura znak i gra w dyskursie nauk humanistycznych, przeł. G. Adamczyk,
„Pamiętnik Literacki” 1986, 3.
Grzegorz
Klaman...
467
w sposób jawny lub ukryty, z innymi tekstami”1'. Ponadto autor dzieli ją na pięć
podkategorii: 1) intertekstualność jako współobecność dwóch lub większej
liczby tekstów, uchwytna obecność jednego tekstu w innym (cytat, aluzja, pla-
giat itd.); 2) paratekstualność jako odniesienia między danym tekstem a jego
tytułem, posłowiem, mottem itp.; 3) metatekstualność jako zawarty w tekście
komentarz do pre-tekstu; 4) hipertekstualność, kiedy jeden tekst staje się tłem
dla drugiego (naśladowanie, adaptacja, ciąg dalszy, parodia itd.); 5) architekstu-
alność jako gatunkowe odniesienia tekstu. W przypadku sztuki Kłamana mamy
więc do czynienia z wszystkimi, poza piątą, kategoriami intertekstualnosci. Istot-
ne jest, iż w każdym punkcie w tym wypadku funkcję hipotekstu pełni traktat
Foucault jako: cytat, tytuł, komentarz oraz jako intelektualne zaplecze.
W przypadku tak ścisłego powiązania sztuki z filozofią, zachodzącego
co więcej w tym samym okresie historycznym i przejawiającego się w czystej,
intelektualnej postaci Klamanowych instalacji, najbardziej użyteczne będzie
przyjęcie definicji intertekstualności zaproponowanej przez Cullera18. Jego zda-
niem intertekstualność ma dwa aspekty. Z jednej strony zwraca uwagę na do-
niosłość uprzednich tekstów, podkreślając, iż autonomia tekstów jest pojęciem
chybionym i że dzieło coś znaczy tylko dlatego, że poprzednio zostały napisane
inne dzieła. Jednak koncentrując się wokół zrozumiałości, znaczenia, inter-
tekstualność zdaniem Cullera każe nam traktować uprzednie teksty jako ele-
menty kodu, umożliwiającego rozmaite efekty znaczeniowe. Intertekstualność
to wówczas nie tyle nazwa relacji między dziełem a wcześniejszymi dziełami,
ile określenie uczestnictwa dzieła w dyskursywnej przestrzeni kultury: relacje
między tekstem a rozmaitymi językami lub praktykami znaczeniowymi danej
kultury oraz relacje między danym tekstem a tekstami, które artykułują dla
niego możliwości kultury. Mówiąc słowami Jacąuesa Derridy, Klaman wpada
w pułapkę systemu znakowego (kultury) jako intertekstu19. Dlatego też cytat
z Foucault pełni tutaj różnorodne funkcje, otwierając polifonię znaczeń insta-
lacji w obrębie jednak jednego zastanego systemu filozoficznego. Najlepszym
przykładem jest tutaj Pneuma. W warstwie znaczeniowej przedstawia wszech-
ogarniające działanie władzy, opisane nieuchwytnym zjawiskiem „tchnienia”.
Tekst, cytat z Foucault funkcjonuje jednak na różnych, nawet przeciwstawnych
płaszczyznach i służy do opisania: praktyk dyskursywnych, ciała społeczne-
go, wiedzy, mikrofizyki władzy, sztuki posługującej się słowem, ale również
wskazuje na zagubioną przezroczystość języka (wielość języków dobiegają-
ca z głośników), będąc jednocześnie „regułą” (autorytarnym twierdzeniem)
1 G. Genette, Palimpsesty, [w:] Współczesna teoria badań literackich za granicę, t. IV, cz. 2,
red. H. Markiewicz, Kraków 1996.
18 Zob. J. Culler, Presupozycje i intertekstualność, „Pamiętnik Literacki” 1988, 1.
19 J. Derrida, Struktura znak i gra w dyskursie nauk humanistycznych, przeł. G. Adamczyk,
„Pamiętnik Literacki” 1986, 3.
Grzegorz
Klaman...
467