DOI Artikel:
Bielak, Jacek: Wyjazdy stypendialne gdańskich budowniczych, fortyfikatorów i architektów w pierwszej połowie XVII w. Przynek do badań ścieżek kariery i roli architekta w dawnym mieście
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.28181#0116
Jacek Bielak
W świetle powyższych uwag ochoczo zgodzimy się z twierdzeniem, że
wobec kompromitacji tamtych założeń badawczych, silnie powiązanych zresz-
tą z metodologicznym modelem historii sztuki uprawianej jako poszukiwanie
stylistycznych zależności i wpływów, istnieje potrzeba, a nawet konieczność
badania architektury gdańskiej na gruncie innych zasad i kwestionariuszy.
W poniższej propozycji jako jedną z dróg wskazuję śledzenie edukacyjnych
ścieżek miejskich architektów. Kłopot sprawia jednak już sama definicja archi-
tekta na przełomie XVI i XVII w.4 Rozpadł się bowiem nie tylko paradygmat
narodowy czy metodologiczny wzorzec uprawiania historii sztuki jako badania
wpływów i zależności. Coraz bardziej anachroniczny staje się sztywny rozdział
(i podział) wśród badaczy na tych zajmujących się osobno gdańską architektu-
rą i fortyfikacjami oraz tych zajmujących się historią sztuki gdańskiej, a nawet
dalej idący podział tych pierwszych na badaczy architektury cywilnej i mili-
tarnej. Na tym tle wyjątek stanowiła badawcza działalność Jerzego Stankiewi-
cza, łączącego zainteresowanie architekturą i sztuką militarną, który z kolei nie
doceniał jednak problematyki ściśle artystycznej5.
Tymczasem postulat interdyscyplinarności - nośny jako hasło konferen-
cyjne, o wiele trudniejszy na poziomie wspólnego prowadzenia konkretnych
badań - jest dziś oczywisty nie tylko z uwagi na charakter edukacji architektów
w okresie przednowoczesnym, gdy architectura militaris i architectura civilis
były po prostu częścią jednorodnego procesu kształcenia w zakresie sztuki
budowlanej. Efektów takich badań jest wciąż jednak niewiele. W tej perspek-
tywie do sfery postulatów badawczych zaliczylibyśmy kwestię roli i funkcji
architekta w nowożytnym Gdańsku. Skoro historia fortyfikacji i architektury
gdańskiej ujmowane były dotąd jako zagadnienia osobne, powstaje pytanie
o zasadność tego podziału. Jakkolwiek z łatwością można do sytuacji budow-
niczego w Gdańsku odnieść słowa Piotra Krasnego opisującego zmianę pozy-
cji architekta w Rzeczypospolitej pomiędzy XVI a XVIII w., kiedy - jak pisze
autor - „nastąpiło znaczne pomnożenie i zróżnicowanie specjalności architek-
tonicznych”, to jednak specyfika i odrębność polityczna Gdańska powoduje,
Forschungsmodelle, [w:] Die Jagiellonem. Kunst und Kultur einer europdischen Dynastie an der
Wende zur Neuzeit, red. Dietmar Popp i Robert Suckale, Nurnberg 2002, s. 19-25.
4 Zwrócenie uwagi na różnice między budowniczym, architektem a muratorem podnie-
śli badacze opracowujący hasła do nowego słownika architektów. Zob. Architekt - budowni-
czy - mistrz murarski. Materiały z sesji naukowej Instytutu Sztuki PAN. Warszawa 24-25 listo-
pada 2004 roku, red. Hanna Faryna-Paszkiewicz, Małgorzata Omilanowska, Dariusz Konstan-
tynów, Warszawa 2007. Okres nowożytny omawia najpełniej w kontekście tej problematyki
artykuł Piotra Krasnego, Zawody i specjalności architektoniczne w Polsce w epoce nowożytnej,
[w:] ibidem, s. 55-66.
5 Profil naukowy Stankiewicza dobrze ukazuje jego artykuł z 1954 r., podany do druku przez
Krzysztofa Biskupa w 1998 r., Jerzy Stankiewicz, Krzysztof Biskup, Fortyfikacje miejskie Gdańska
od XVI do XIX wieku, „Teka Gdańska” 1998, 3, s. 82-114. Zob. też Jacek Friedrich, Historia sztuki
w Gdańsku po 1945 roku. Rekonesans, [w:] Tradycje gdańskiej humanistyki, red. Jerzy Borzysz-
kowski i Cezary Obracht-Prondzyński, Gdańsk 2008, s. 416-418.
110
W świetle powyższych uwag ochoczo zgodzimy się z twierdzeniem, że
wobec kompromitacji tamtych założeń badawczych, silnie powiązanych zresz-
tą z metodologicznym modelem historii sztuki uprawianej jako poszukiwanie
stylistycznych zależności i wpływów, istnieje potrzeba, a nawet konieczność
badania architektury gdańskiej na gruncie innych zasad i kwestionariuszy.
W poniższej propozycji jako jedną z dróg wskazuję śledzenie edukacyjnych
ścieżek miejskich architektów. Kłopot sprawia jednak już sama definicja archi-
tekta na przełomie XVI i XVII w.4 Rozpadł się bowiem nie tylko paradygmat
narodowy czy metodologiczny wzorzec uprawiania historii sztuki jako badania
wpływów i zależności. Coraz bardziej anachroniczny staje się sztywny rozdział
(i podział) wśród badaczy na tych zajmujących się osobno gdańską architektu-
rą i fortyfikacjami oraz tych zajmujących się historią sztuki gdańskiej, a nawet
dalej idący podział tych pierwszych na badaczy architektury cywilnej i mili-
tarnej. Na tym tle wyjątek stanowiła badawcza działalność Jerzego Stankiewi-
cza, łączącego zainteresowanie architekturą i sztuką militarną, który z kolei nie
doceniał jednak problematyki ściśle artystycznej5.
Tymczasem postulat interdyscyplinarności - nośny jako hasło konferen-
cyjne, o wiele trudniejszy na poziomie wspólnego prowadzenia konkretnych
badań - jest dziś oczywisty nie tylko z uwagi na charakter edukacji architektów
w okresie przednowoczesnym, gdy architectura militaris i architectura civilis
były po prostu częścią jednorodnego procesu kształcenia w zakresie sztuki
budowlanej. Efektów takich badań jest wciąż jednak niewiele. W tej perspek-
tywie do sfery postulatów badawczych zaliczylibyśmy kwestię roli i funkcji
architekta w nowożytnym Gdańsku. Skoro historia fortyfikacji i architektury
gdańskiej ujmowane były dotąd jako zagadnienia osobne, powstaje pytanie
o zasadność tego podziału. Jakkolwiek z łatwością można do sytuacji budow-
niczego w Gdańsku odnieść słowa Piotra Krasnego opisującego zmianę pozy-
cji architekta w Rzeczypospolitej pomiędzy XVI a XVIII w., kiedy - jak pisze
autor - „nastąpiło znaczne pomnożenie i zróżnicowanie specjalności architek-
tonicznych”, to jednak specyfika i odrębność polityczna Gdańska powoduje,
Forschungsmodelle, [w:] Die Jagiellonem. Kunst und Kultur einer europdischen Dynastie an der
Wende zur Neuzeit, red. Dietmar Popp i Robert Suckale, Nurnberg 2002, s. 19-25.
4 Zwrócenie uwagi na różnice między budowniczym, architektem a muratorem podnie-
śli badacze opracowujący hasła do nowego słownika architektów. Zob. Architekt - budowni-
czy - mistrz murarski. Materiały z sesji naukowej Instytutu Sztuki PAN. Warszawa 24-25 listo-
pada 2004 roku, red. Hanna Faryna-Paszkiewicz, Małgorzata Omilanowska, Dariusz Konstan-
tynów, Warszawa 2007. Okres nowożytny omawia najpełniej w kontekście tej problematyki
artykuł Piotra Krasnego, Zawody i specjalności architektoniczne w Polsce w epoce nowożytnej,
[w:] ibidem, s. 55-66.
5 Profil naukowy Stankiewicza dobrze ukazuje jego artykuł z 1954 r., podany do druku przez
Krzysztofa Biskupa w 1998 r., Jerzy Stankiewicz, Krzysztof Biskup, Fortyfikacje miejskie Gdańska
od XVI do XIX wieku, „Teka Gdańska” 1998, 3, s. 82-114. Zob. też Jacek Friedrich, Historia sztuki
w Gdańsku po 1945 roku. Rekonesans, [w:] Tradycje gdańskiej humanistyki, red. Jerzy Borzysz-
kowski i Cezary Obracht-Prondzyński, Gdańsk 2008, s. 416-418.
110