DOI Artikel:
Bielak, Jacek: Wyjazdy stypendialne gdańskich budowniczych, fortyfikatorów i architektów w pierwszej połowie XVII w. Przynek do badań ścieżek kariery i roli architekta w dawnym mieście
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.28181#0117
że definicja architekta w tym mieście wymaga pogłębionej analizy6. Odrębno-
ści tej poświęcone będą dalsze rozważania.
Dla wskazania wzorców siedemnastowiecznej architektury Gdańska istot-
ne znaczenie ma tocząca się w literaturze dyskusja o wzornikach architekto-
nicznych oraz traktatach jako źródłach form ornamentalnych stosowanych
w Gdańsku7. Wciąż do zbadania pozostaje wszakże problem komunikacji
i transferu wiedzy traktatowej. Rozważmy na przykład pytanie o pochodze-
nie form architektonicznych stosowanych w mieście: czy określone wzorniki
trafiły do Gdańska via Niderlandy, czy też możemy mówić o bezpośrednim
ich przeniesieniu z innych ośrodków (np. z miast włoskich) za pośrednictwem
konkretnych architektów? Odpowiedź na to pytanie nie tylko nie jest jedno-
znaczna, ale nadal wymaga potwierdzenia w zapisach archiwalnych. Drogę
do rozstrzygnięć utorowałoby odnalezienie wzmianek, które poświadczałyby
lub wykluczały możliwość istnienia określonych dróg tych transferów. Niniej-
sze zestawienie stanowić może jedynie zaczątek dla dalszych rozstrzygnięć.
Przegląd stypendialnych zasiłków wypłacanych z kasy miejskiej archi-
tektom przedstawię w kolejności chronologicznej, rozpoczynając od końca
XVI w., a kończąc na połowie wieku XVII. Najpierw jednak pozwolę sobie
na krótką refleksję natury ogólnej. Intensywność kontaktów i wymiany han-
dlowej z Niderlandami w początku XVII w. przemawiałaby za poszukiwaniem
źródeł transferu głównie w krajach północnych, wśród emigrantów ucieka-
jących z miast ogarniętych wojnami religijnymi. Rzeczywiście obserwuje-
my takie zjawisko, czego wyrazistym przykładem jest działalność rodziny
van den Blocke8. Logika przenikania do Gdańska nowej wiedzy budowlanej
za pośrednictwem emigrantów jest wymowna i była już niejednokrotnie wska-
zywana. Słusznie ujmuje się jej znaczenie w kategorii procesów modernizacji.
Tym większym jednak zaskoczeniem są fakty odkryte dzięki wieloletnim
badaniom archiwalnym Janusza Pałubickiego. Dowiadujemy się nich, że ist-
nieli w Gdańsku budowniczowie i architekci, którzy wiedzę o sztuce budow-
lanej czerpali zarówno z Włoch, jak i z Niderlandów. Dobitnym przykładem
jest Johannes Losius, który najpierw studiował w Lejdzie (w latach 1594-1596),
a następnie (w latach 1597-1600) w Padwie, aby ponownie (w latach 1601-1603)
udać się do Lejdy9. W rozważaniach o kierunkach i typie wykształcenia gdań-
skich architektów niepoślednią rolę odgrywa rysunek Losiusa, zachowany
6 Piotr Krasny, Zawody i specjalności..., s. 55.
7 Zob. np. Arnold Bartetzky, Das Grofśe Zeughaus in Danzig. Baugeschichte, architekturge-
schichtliche Stellung, reprasentative Funktion, Stuttgart 2000, Bd. 1, Text, zwł. s. 138-141 oraz
recenzja tej książki autorstwa Jacka Friedricha „Zapiski Historyczne” 2002, t. 67, z. 1, s. 188-195.
8 Jacek Tylicki, Niderlandzkie korzenie rodziny van den Blocke, „Biuletyn Historii Sztuki”
2009, R. 71, nr 1/2, s. 191-200.
9 Janusz Pałubicki podaje precyzyjnie aż kilkanaście źródeł archiwalnych potwierdzających
wielokrotną wypłatę stypendium dla Losiusa. Zob. Janusz Pałubicki, Malarze gdańscy. Mala-
rze, szklarze, rysownicy i rytownicy w okresie nowożytnym w gdańskich materiałach archiwal-
nych, t. 2, Gdańsk 2009, s. 494-495.
Wyjazdy
stypendialne
gdańskich
budow-
niczych...
111
ści tej poświęcone będą dalsze rozważania.
Dla wskazania wzorców siedemnastowiecznej architektury Gdańska istot-
ne znaczenie ma tocząca się w literaturze dyskusja o wzornikach architekto-
nicznych oraz traktatach jako źródłach form ornamentalnych stosowanych
w Gdańsku7. Wciąż do zbadania pozostaje wszakże problem komunikacji
i transferu wiedzy traktatowej. Rozważmy na przykład pytanie o pochodze-
nie form architektonicznych stosowanych w mieście: czy określone wzorniki
trafiły do Gdańska via Niderlandy, czy też możemy mówić o bezpośrednim
ich przeniesieniu z innych ośrodków (np. z miast włoskich) za pośrednictwem
konkretnych architektów? Odpowiedź na to pytanie nie tylko nie jest jedno-
znaczna, ale nadal wymaga potwierdzenia w zapisach archiwalnych. Drogę
do rozstrzygnięć utorowałoby odnalezienie wzmianek, które poświadczałyby
lub wykluczały możliwość istnienia określonych dróg tych transferów. Niniej-
sze zestawienie stanowić może jedynie zaczątek dla dalszych rozstrzygnięć.
Przegląd stypendialnych zasiłków wypłacanych z kasy miejskiej archi-
tektom przedstawię w kolejności chronologicznej, rozpoczynając od końca
XVI w., a kończąc na połowie wieku XVII. Najpierw jednak pozwolę sobie
na krótką refleksję natury ogólnej. Intensywność kontaktów i wymiany han-
dlowej z Niderlandami w początku XVII w. przemawiałaby za poszukiwaniem
źródeł transferu głównie w krajach północnych, wśród emigrantów ucieka-
jących z miast ogarniętych wojnami religijnymi. Rzeczywiście obserwuje-
my takie zjawisko, czego wyrazistym przykładem jest działalność rodziny
van den Blocke8. Logika przenikania do Gdańska nowej wiedzy budowlanej
za pośrednictwem emigrantów jest wymowna i była już niejednokrotnie wska-
zywana. Słusznie ujmuje się jej znaczenie w kategorii procesów modernizacji.
Tym większym jednak zaskoczeniem są fakty odkryte dzięki wieloletnim
badaniom archiwalnym Janusza Pałubickiego. Dowiadujemy się nich, że ist-
nieli w Gdańsku budowniczowie i architekci, którzy wiedzę o sztuce budow-
lanej czerpali zarówno z Włoch, jak i z Niderlandów. Dobitnym przykładem
jest Johannes Losius, który najpierw studiował w Lejdzie (w latach 1594-1596),
a następnie (w latach 1597-1600) w Padwie, aby ponownie (w latach 1601-1603)
udać się do Lejdy9. W rozważaniach o kierunkach i typie wykształcenia gdań-
skich architektów niepoślednią rolę odgrywa rysunek Losiusa, zachowany
6 Piotr Krasny, Zawody i specjalności..., s. 55.
7 Zob. np. Arnold Bartetzky, Das Grofśe Zeughaus in Danzig. Baugeschichte, architekturge-
schichtliche Stellung, reprasentative Funktion, Stuttgart 2000, Bd. 1, Text, zwł. s. 138-141 oraz
recenzja tej książki autorstwa Jacka Friedricha „Zapiski Historyczne” 2002, t. 67, z. 1, s. 188-195.
8 Jacek Tylicki, Niderlandzkie korzenie rodziny van den Blocke, „Biuletyn Historii Sztuki”
2009, R. 71, nr 1/2, s. 191-200.
9 Janusz Pałubicki podaje precyzyjnie aż kilkanaście źródeł archiwalnych potwierdzających
wielokrotną wypłatę stypendium dla Losiusa. Zob. Janusz Pałubicki, Malarze gdańscy. Mala-
rze, szklarze, rysownicy i rytownicy w okresie nowożytnym w gdańskich materiałach archiwal-
nych, t. 2, Gdańsk 2009, s. 494-495.
Wyjazdy
stypendialne
gdańskich
budow-
niczych...
111