DOI Artikel:
Kuczyńska, Jadwiga: Średniowieczne chrzcielnice kamienne w Polsce
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14265#0017
ŚREDNIOWIECZNE CHRZCIELNICE KAMIENNE W POLSCE
13
uzmysławiają zwłaszcza przedstawienia świata zła na chrzcielnicach skandynawskich. W celu pokrzepie-
nia zagrożonych i zachęcenia ich do walki z szatanem, programy chrzcielnic ukazują Chrystusa
lub Jego świętych zwyciężających węża (Kirkby - Anglia 42) lub apokaliptycznego smoka (Altenstadt -
Niemcy) 4-\
W programach wielu chrzcielnic mieści się przedstawienie walki dobra ze złem w duszy chrześci-
janina. Psychomachia bywa zobrazowana jako zażarta walka ludzi z monstrualnymi bestiami (np.
Zedelghem), czy starcia wojowników między sobą (Menzelen)44, a także w postaci zwycięstwa cnót
nad wadami (Stanton Fitzwaren)45.
Liczne programy nawiązują do nagrody Raju, który symbolizują Drzewo Życia, bujna i owocująca
roślinność, pojedyncze, ulistnione gałązki, a nawet same liście. Wyobrażeniom Raju towarzyszą często
symbole zbawionych dusz pod postacią pawi pijących z kielicha i innych ptaków, a także łagodnych
zwierząt dążących ku Arbor Vitae46.
Treścią programów niektórych chrzcielnic jest związek chrześcijanina z życiem Kościoła polegający
np. na uczestniczeniu w procesjach (Lyby — Dania)47. Ogranicza się to niekiedy do przedstawienia
krzyża procesyjnego (np. Neukirchen — Nadrenia)4X, który poza znaczeniem doksologicznym nawiązuje
do idei chrztu.
Niektóre programy chrzcielnic romańskich stwarzają duże trudności interpretacyjne, przez małą
czytelność symboli (np. chrzcielnice wschodniej Jutlandii, których głównym składnikiem programów
są lwy, najczęściej o podwójnych tułowiach49), lub ich zawikłany układ (np. Freudenstadt —
Niemcy50).
Istnieje grupa chrzcielnic, na których widnieją wyobrażenia czterech ludzkich głów, umieszczo-
nych zazwyczaj przy głównych krawędziach czasz (chrzcielnice z warsztatu z Namur np. z Veerle,
il. 5). Przypisuje się im związek z symboliką liczby cztery51, a także doszukuje się w nich apotro-
paicznych znaczeń52. Bardzo często występujący na chrzcielnicach motyw sznura bywa również
interpretowany w sensie apotropaicznym5-\
4. Okres sztuki gotyckiej charakteryzuje spadek produkcji kamiennych chrzcielnic ze względu na
42 Bond, op. cil., il. na s. 141.
«3 Pudełko, op. cit.. tabl. XVIII.
44 Ibidem, s. 134; Zimmermann, op. cit.. s. 483.
45 E. Maie, L'Art religieux du Xttf siècle en France, Paris 1958, s. 99—100. Według autora, pierwszy Tertulian
przedstawił cnoty jako wojowniczki, walczące na arenie z wadami. Alegorią duszy jest pole bitwy; Tertulian. O wi-
dowiskach, tłum. W. Myszor. [w:] Pisma starochrześcijańskich pisarzy, t. 5, Warszawa 1970, s. 112; Prudentius Aurelius,
Carmina. Psychomachia, [w:] Patrologia latina, t. 60, Parisiis 1862, szp. 19 nn.; Hugon od Św. Wiktora, De fructibus
carnis et spiritus, tamże. t. 176, Parisiis 1854, szp. 999—1006; zob. także: G. Cames, Allégories et symboles dans
l'Hortus Delicianim, Leiden 1971, s. 54; V. Scaff. La Sculpture romane de la cathédrale Nôtre-Dame de Tournai,
Casterman 1971, s. 185-196; A. Katzenellenbogen, Allégories of the Virtues and Vices in Mediaeval Art, wyd. 2,
New York 1964. s. 20, autor omawia wspomnianą chrzcielnicę w związku z tematem Psychomachii; Bond. op. cit..
s. 179- 181.
* Liczne przykłady podaje Bauerreis, op. cit., s. 31-37, 58-65.
47 Mackeprang. op. cit., fig. 213, 214.
48 Zimmermann, op. cit.. s. 482.
40 Zimmermann, op. cit., s. 483 powołując się na W. von Blankenburg, Heilige und Dàmonische Tiere, Leipzig 1943,
s. 214—257. doszukuje się w nich symbolu przezwyciężenia przeciwieństw, na wzór Chrystusa, który zlał w sobie pierwiastek
boski i ludzki. Według Mackepranga, op. cit.. s. 46-62, zatarło się już pierwotne znaczenie tego wyobrażenia i pozostały
tylko jego wartości dekoracyjne.
50 Pudełko, op. cit.. s. 100, 132, doszukując się wśród ukazanych tam postaci bogów Tora i Loki, wysunął hipotezę,
że na chrzcielnicy jest przedstawiony germański zmierzch bogów. Ale jednocześnie autor dopuszcza, że program chrzcielnicy
ma na celu przedstawienie walki dobrych i złych mocy w ludzkiej duszy (jeleń oczyszczający się u źródła po zabiciu węża,
zwierzę przypominające panterę połykające węża, walka wilka (?) z jednorożcem). G. Schiller, Ikonographie der christlichen
Kunst, t. 1, Giitersloch 1966. s. 150. w oparciu o umieszczoną nad jeleniem inskrypcję ..homo cervus", interpretuje
część programu chrzcielnicy jako zwycięstwo Boga-Człowieka nad szatanem (wężem). E. Sauser, Symbolik der katholischen
Kirche, Stuttgart 1966, s. 19, opierając się na badaniach H. Schadego sądzi, że przedstawienia na chrzcielnicy wyobrażają
ocalenie ochrzczonego z mocy demonów.
51 Zob. przypis 10.
52 Pudełko, op. cit., s. 129; Zimmermann, op. cit., s. 482. Głowy brzeżne spełniały również niewątpliwie rolę
pólek na oleje niezbędne w czasie ceremonii chrztu.
53 Pudełko, op. cit., s. 129, 133; Zimmermann. op. cit.. s. 482.
13
uzmysławiają zwłaszcza przedstawienia świata zła na chrzcielnicach skandynawskich. W celu pokrzepie-
nia zagrożonych i zachęcenia ich do walki z szatanem, programy chrzcielnic ukazują Chrystusa
lub Jego świętych zwyciężających węża (Kirkby - Anglia 42) lub apokaliptycznego smoka (Altenstadt -
Niemcy) 4-\
W programach wielu chrzcielnic mieści się przedstawienie walki dobra ze złem w duszy chrześci-
janina. Psychomachia bywa zobrazowana jako zażarta walka ludzi z monstrualnymi bestiami (np.
Zedelghem), czy starcia wojowników między sobą (Menzelen)44, a także w postaci zwycięstwa cnót
nad wadami (Stanton Fitzwaren)45.
Liczne programy nawiązują do nagrody Raju, który symbolizują Drzewo Życia, bujna i owocująca
roślinność, pojedyncze, ulistnione gałązki, a nawet same liście. Wyobrażeniom Raju towarzyszą często
symbole zbawionych dusz pod postacią pawi pijących z kielicha i innych ptaków, a także łagodnych
zwierząt dążących ku Arbor Vitae46.
Treścią programów niektórych chrzcielnic jest związek chrześcijanina z życiem Kościoła polegający
np. na uczestniczeniu w procesjach (Lyby — Dania)47. Ogranicza się to niekiedy do przedstawienia
krzyża procesyjnego (np. Neukirchen — Nadrenia)4X, który poza znaczeniem doksologicznym nawiązuje
do idei chrztu.
Niektóre programy chrzcielnic romańskich stwarzają duże trudności interpretacyjne, przez małą
czytelność symboli (np. chrzcielnice wschodniej Jutlandii, których głównym składnikiem programów
są lwy, najczęściej o podwójnych tułowiach49), lub ich zawikłany układ (np. Freudenstadt —
Niemcy50).
Istnieje grupa chrzcielnic, na których widnieją wyobrażenia czterech ludzkich głów, umieszczo-
nych zazwyczaj przy głównych krawędziach czasz (chrzcielnice z warsztatu z Namur np. z Veerle,
il. 5). Przypisuje się im związek z symboliką liczby cztery51, a także doszukuje się w nich apotro-
paicznych znaczeń52. Bardzo często występujący na chrzcielnicach motyw sznura bywa również
interpretowany w sensie apotropaicznym5-\
4. Okres sztuki gotyckiej charakteryzuje spadek produkcji kamiennych chrzcielnic ze względu na
42 Bond, op. cil., il. na s. 141.
«3 Pudełko, op. cit.. tabl. XVIII.
44 Ibidem, s. 134; Zimmermann, op. cit.. s. 483.
45 E. Maie, L'Art religieux du Xttf siècle en France, Paris 1958, s. 99—100. Według autora, pierwszy Tertulian
przedstawił cnoty jako wojowniczki, walczące na arenie z wadami. Alegorią duszy jest pole bitwy; Tertulian. O wi-
dowiskach, tłum. W. Myszor. [w:] Pisma starochrześcijańskich pisarzy, t. 5, Warszawa 1970, s. 112; Prudentius Aurelius,
Carmina. Psychomachia, [w:] Patrologia latina, t. 60, Parisiis 1862, szp. 19 nn.; Hugon od Św. Wiktora, De fructibus
carnis et spiritus, tamże. t. 176, Parisiis 1854, szp. 999—1006; zob. także: G. Cames, Allégories et symboles dans
l'Hortus Delicianim, Leiden 1971, s. 54; V. Scaff. La Sculpture romane de la cathédrale Nôtre-Dame de Tournai,
Casterman 1971, s. 185-196; A. Katzenellenbogen, Allégories of the Virtues and Vices in Mediaeval Art, wyd. 2,
New York 1964. s. 20, autor omawia wspomnianą chrzcielnicę w związku z tematem Psychomachii; Bond. op. cit..
s. 179- 181.
* Liczne przykłady podaje Bauerreis, op. cit., s. 31-37, 58-65.
47 Mackeprang. op. cit., fig. 213, 214.
48 Zimmermann, op. cit.. s. 482.
40 Zimmermann, op. cit., s. 483 powołując się na W. von Blankenburg, Heilige und Dàmonische Tiere, Leipzig 1943,
s. 214—257. doszukuje się w nich symbolu przezwyciężenia przeciwieństw, na wzór Chrystusa, który zlał w sobie pierwiastek
boski i ludzki. Według Mackepranga, op. cit.. s. 46-62, zatarło się już pierwotne znaczenie tego wyobrażenia i pozostały
tylko jego wartości dekoracyjne.
50 Pudełko, op. cit.. s. 100, 132, doszukując się wśród ukazanych tam postaci bogów Tora i Loki, wysunął hipotezę,
że na chrzcielnicy jest przedstawiony germański zmierzch bogów. Ale jednocześnie autor dopuszcza, że program chrzcielnicy
ma na celu przedstawienie walki dobrych i złych mocy w ludzkiej duszy (jeleń oczyszczający się u źródła po zabiciu węża,
zwierzę przypominające panterę połykające węża, walka wilka (?) z jednorożcem). G. Schiller, Ikonographie der christlichen
Kunst, t. 1, Giitersloch 1966. s. 150. w oparciu o umieszczoną nad jeleniem inskrypcję ..homo cervus", interpretuje
część programu chrzcielnicy jako zwycięstwo Boga-Człowieka nad szatanem (wężem). E. Sauser, Symbolik der katholischen
Kirche, Stuttgart 1966, s. 19, opierając się na badaniach H. Schadego sądzi, że przedstawienia na chrzcielnicy wyobrażają
ocalenie ochrzczonego z mocy demonów.
51 Zob. przypis 10.
52 Pudełko, op. cit., s. 129; Zimmermann, op. cit., s. 482. Głowy brzeżne spełniały również niewątpliwie rolę
pólek na oleje niezbędne w czasie ceremonii chrztu.
53 Pudełko, op. cit., s. 129, 133; Zimmermann. op. cit.. s. 482.