Rocznik Historii Sztuki (14.1984)

Rocznik Historii Szluki. t. XIV

Ossolineum 1984

PL ISSN 008U 3472

JERZY ŚWIECIMSKI

EKSPOZYCJA MUZEALNA JAKO PRZEDMIOT POZNANIA I DZIAŁANIA TWÓRCZEGO
Punkt wyjścia

Gdy pojawia się jakaś nowa dziedzina kulturowa, a przynajmniej, gdy zaczynamy zauważać jej
odrębność, próbujemy dla niej znaleźć właściwe zaszeregowanie: miejsce wśród innych dziedzin.
Staramy się określić łączące ją z nimi związki, wyznaczać podobieństwa i podkreślać różnice.
I chyba w ten sposób dzieje się obecnie z dziedziną ekspozycji muzealnych. Ekspozycje te
istnieją wprawdzie od bardzo dawna są one niemal tak dawne jak muzea - niemniej dostrzeżenie,
iż stanowią one szczególny rodzaj utworów kulturowych, charakteryzujący się swoistą strukturą,
prezentujących, względnie reprezentujących szczególny ..świat" przedmiotów, różny od świata, w którym
obracamy się na codzień (często nawet różny od świata realnego) — to już stanowi stwierdzenie
czasów najnowszych.

Gdy bada się budowę utworów ekspozycji muzealnej oraz działania, jakie utwory te wywierają
na swych odbiorców, można bez ryzyka powiedzieć, iż posiadają one podobny status existentiae
jak dzieła sztuki, lub gdybyśmy chcieli być ostrożni wobec kryteriów wartościowania - jak utwory
plastyczne, architektoniczne i językowe: każdy bowiem utwór ekspozycji muzealnej, bez względu na
swą funkcję i kształt zewnętrzny łączy w sobie splecione w całość elementy plastyki architektury
i języka. I podobnie jak dzieje się to w przypadku dzieł sztuki kształtują się w stosunku do utworów
ekspozycyjnych rozmaite sposoby podejścia, względnie jak kto woli sposoby ich „zobaczenia".
Podejścia te wyrażają się w rozmaitych postawach i działaniach podmiotowych. Można więc wyróżnić
postawy i działania: odbiorcze, twórcze i analityczno-badawcze. Owe postawy i działania mają
odpowiednio rozmaicie ukierunkowane funkcje. W niektórych przypadkach łączą się one w zespoły,
dając rodzaje „spojrzeń" jakby „wyższego rzędu", czy stopnia złożoności. Inaczej podchodzi więc do
utworu ekspozycji muzealnej „przeciętny zwiedzający", inaczej specjalista poszukujący tam materiału
eksponatowego dla własnych badań, jeszcze inaczej projektant muzealny i wreszcie muzeolog-teoretyk.

W przedstawionym tu szkicowym opracowaniu mam na celu dokonanie przeglądu systematyczne-
go owych podejść. Mimo bowiem, iż wstępne ich rozróżnienie jest oczywistością, przy bliższym
wglądzie poszczególne podejścia ujawniają szereg trudności, dotyczących przede wszystkim przedmiotu
poznania lub aktów twórczych. Częste mieszanie ze sobą tych bardzo w swej istocie różnych przed-
miotów, zdarzające się szczególnie w praktyce projektowania wystaw i przy dokonywaniu oceny
projektów oraz realizacji wystawowych, a niekiedy nawet przy rozróżnianiu wystaw pod kątem ich ty-

1 Jest to charakterystyczne nie tylko dla tych wystaw, w których eksponaty główne mają charakter dziel sztuki.
W wielu rodzajach ekspozycji podporządkowanych naukom technicznym, przyrodniczym lub historycznym, spotykamy ekspo-
naty akcesoryczne mające charakter utworów plastycznych. Niekiedy tworzone są one specjalnie dla tych wystaw.
W innych przypadkach funkcję tych eksponatów spełniają rzeczywiste dzieła sztuki, tylko że niejako „zaadaptowane" do
roli eksponatu usługowego, jako ilustracja naukowa. Mówiąc o eksponatach mających charakter utworów plastycznych nie
orzekamy zatem nic na temat ich wartości artystycznej. Wartość ta może być bowiem bardzo rozmaita - od wybitnych
dzieł sztuki, poprzez utwory przeciętne do zdecydowanego kiczu. Innymi słowy chodzi nam jedynie o stwierdzenie, iż
eksponaty te mają charakter utworów plastycznych (np. obrazów, rysunków, rzeźb itp.) i. że jako takie wchodzą w skład
utworu wystawowego jako jeden z jego integralnych elementów.