DOI Artikel:
Kuczyńska, Jadwiga: Średniowieczne chrzcielnice kamienne w Polsce
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14265#0026
22
JADWIGA KUCZYŃSKA
została wykonana starannie i bezbłędnie. W Chrząszczycach zaś zawiera litery trudne do zidentyfiko-
wania. Można tylko z całości wyrazu domyślać się takich liter jak W w słowie WAS i S w słowie
BAPTISANfTIMUR], w którym litera I została napisana poziomo. Analogiczny kształt czasz
z motywem sznura u nasady, przy różnym poziomie wykonania inskrypcji, przemawia za tym, że
obie chrzcielnice, choć przypuszczalnie wyszły z jednego ośrodka kamieniarskiego, zostały wykonane
przez różnych twórców. Chrzcielnicę w Rogowie mógł wykonać mistrz warsztatu, zaś w Chrząsz-
czycach — jeden z jego pracowników. Zupełny brak analogii nie pozwala na umiejscowienie warsztatu,
z którego wyszły te najbardziej interesujące spośród chrzcielnic śląskich.
Przedstawienia na czaszy w Chrząszczycach: krzyż (otwierający inskrypcję mówiącą o obrządku
chrztu) i winorośl — tradycyjne symbole zbawienia i Eucharystii, przypominają o nierozerwalnej
więzi ideowej między dwoma sakramentami inicjacji. Na czaszy w Rogowie, za ideowy odpowiednik
znaku krzyża można uważać litery Alfa i Omega — początek i koniec — odnoszące się do majestatu
Syna Człowieczego (Ар 1, 17—19; 2, 8 — 9). Litery te widnieją między imionami Mojżesza i Dawida.
Zestawienie liter A i fi z imionami wyzwoliciela Izraela, uczestnika wydarzeń będących zapo-
wiedzią chrztu oraz króla-psalmisty, od którego wywodzi się rodowód Mesjasza (Mt 1, 1 — 16; Łk 3,
24—38) znajduje głębokie uzasadnienie. Tak jak Mojżesz wyprowadził naród izraelski z niewoli
egipskiej, tak w czasie chrztu dokonuje się przejście z niewoli grzechu do Ziemi Obiecanej —
Królestwa Bożego. Przejście to dokonuje się przez Chrystusa — AQ, który staje się królem dla
ochrzczonych — nowym Dawidem (2 Sm 7, 13, 14).
Łączność ideową Mojżesza i Dawida z aktem chrztu wyrażała wczesnochrześcijańska liturgia
syroantiocheńska; w niej bowiem zarówno na Mojżesza, jak i na Dawida powoływały się teksty
liturgii katechumenów. W czasie zanurzania katechumena w wodzie, gdy kapłan wypowiadał słowa
psalmu 44, 8 „Dlatego to Bóg [...] namaścił cię [...]", diakoni śpiewali hymn „Olejem świętym,
mówi Bóg, Mojżesz namaścił Aarona, aby był uświęcony i olejem świętym niech będą oczyszczone
małe owieczki, które przyszły do chrztu. Olejem tym zostali poświęceni kapłani, prorocy i królowie [...]
olejem tym są namaszczone skromne baranki, które stają się synami Ojca niebieskiego". Tekst
liturgiczny wyraźnie tu podkreśla symboliczny paralelizm między olejem pomazańców Starego Przy-
mierza i wodą chrzcielną, która namaszcza katechumenów na żywot wieczny. Dalsza treść hymnu,
w której połączono postacie Mojżesza i Dawida brzmi: „Wyobrażenie o tym dał nam Mojżesz i jego
tajemnica na pustyni, uzupełnienie przekazał nam król Dawid [...] oto naznaczone są w Kościele
baranki, które przystąpiły do chrztu" 10°. Imiona dwóch wielkich przedstawicieli Starego Zakonu
w połączeniu z literami Alfa i Omega na czaszy w Rogowie mogą ponadto wskazywać na poddanie się
prawa Starego Przymierza — nowemu prawu Syna Człowieczego. Imię Dawida znalazło się w ustach
Syna Człowieczego mówiącego o Królestwie Bożym we wstępie do Apokalipsy: „To mówi Święty
i Prawdziwy, który ma klucz Dawida i który otwiera, a nikt nie zamknie, i zamyka, a nikt nie
otworzy" (Ap 3, 7).
Sznur ujmujący nasady czasz w Chrząszczycach i w Rogowie był motywem rozpowszechnionym
w romańskiej sztuce baptyzmalnej. Miał on symbolicznie chronić naczynie wody chrzcielnej przed
wpływem destrukcyjnych mocy łączonych umownie z dolnymi partiami chrzcielnicy bliższymi podziem-
nemu światu zła.
3. POMORZE
Spośród licznie występujących na tym terenie chrzcielnic o formach najprostszych, nieobrobionych,
na uwagę zasługuje chrzcielnica w Płużnicy (dawne państwo Zakonu Krzyżackiego, il. 13). Na jej
surowej powierzchni występuje kilka schematycznie ujętych przedstawień. Wśród nich zwraca uwagę
wyryty dwukrotnie duży krzyż. Umieszczenie go po przeciwstawnych stronach chrzcielnicy mogło
mieć na celu podkreślenie autorytetu, a zarazem siły ochronnego działania znaku wiary. Krzyże
rozpostarte na chrzcielnicy wydają się bronić świętości miejsca i roztaczać opiekę nad uczestnikami
obrzędu chrztu. Usytuowana nad prawym ramieniem krzyża duża, czterolistna rozeta — stary symbol
100 L. Ligier. Biblijny symbolizm chrztu według ojców i liturgii, tłum. K. Radziwiłłowa, [w:] Concilium 1—10, 1966/7.
s. 55.
JADWIGA KUCZYŃSKA
została wykonana starannie i bezbłędnie. W Chrząszczycach zaś zawiera litery trudne do zidentyfiko-
wania. Można tylko z całości wyrazu domyślać się takich liter jak W w słowie WAS i S w słowie
BAPTISANfTIMUR], w którym litera I została napisana poziomo. Analogiczny kształt czasz
z motywem sznura u nasady, przy różnym poziomie wykonania inskrypcji, przemawia za tym, że
obie chrzcielnice, choć przypuszczalnie wyszły z jednego ośrodka kamieniarskiego, zostały wykonane
przez różnych twórców. Chrzcielnicę w Rogowie mógł wykonać mistrz warsztatu, zaś w Chrząsz-
czycach — jeden z jego pracowników. Zupełny brak analogii nie pozwala na umiejscowienie warsztatu,
z którego wyszły te najbardziej interesujące spośród chrzcielnic śląskich.
Przedstawienia na czaszy w Chrząszczycach: krzyż (otwierający inskrypcję mówiącą o obrządku
chrztu) i winorośl — tradycyjne symbole zbawienia i Eucharystii, przypominają o nierozerwalnej
więzi ideowej między dwoma sakramentami inicjacji. Na czaszy w Rogowie, za ideowy odpowiednik
znaku krzyża można uważać litery Alfa i Omega — początek i koniec — odnoszące się do majestatu
Syna Człowieczego (Ар 1, 17—19; 2, 8 — 9). Litery te widnieją między imionami Mojżesza i Dawida.
Zestawienie liter A i fi z imionami wyzwoliciela Izraela, uczestnika wydarzeń będących zapo-
wiedzią chrztu oraz króla-psalmisty, od którego wywodzi się rodowód Mesjasza (Mt 1, 1 — 16; Łk 3,
24—38) znajduje głębokie uzasadnienie. Tak jak Mojżesz wyprowadził naród izraelski z niewoli
egipskiej, tak w czasie chrztu dokonuje się przejście z niewoli grzechu do Ziemi Obiecanej —
Królestwa Bożego. Przejście to dokonuje się przez Chrystusa — AQ, który staje się królem dla
ochrzczonych — nowym Dawidem (2 Sm 7, 13, 14).
Łączność ideową Mojżesza i Dawida z aktem chrztu wyrażała wczesnochrześcijańska liturgia
syroantiocheńska; w niej bowiem zarówno na Mojżesza, jak i na Dawida powoływały się teksty
liturgii katechumenów. W czasie zanurzania katechumena w wodzie, gdy kapłan wypowiadał słowa
psalmu 44, 8 „Dlatego to Bóg [...] namaścił cię [...]", diakoni śpiewali hymn „Olejem świętym,
mówi Bóg, Mojżesz namaścił Aarona, aby był uświęcony i olejem świętym niech będą oczyszczone
małe owieczki, które przyszły do chrztu. Olejem tym zostali poświęceni kapłani, prorocy i królowie [...]
olejem tym są namaszczone skromne baranki, które stają się synami Ojca niebieskiego". Tekst
liturgiczny wyraźnie tu podkreśla symboliczny paralelizm między olejem pomazańców Starego Przy-
mierza i wodą chrzcielną, która namaszcza katechumenów na żywot wieczny. Dalsza treść hymnu,
w której połączono postacie Mojżesza i Dawida brzmi: „Wyobrażenie o tym dał nam Mojżesz i jego
tajemnica na pustyni, uzupełnienie przekazał nam król Dawid [...] oto naznaczone są w Kościele
baranki, które przystąpiły do chrztu" 10°. Imiona dwóch wielkich przedstawicieli Starego Zakonu
w połączeniu z literami Alfa i Omega na czaszy w Rogowie mogą ponadto wskazywać na poddanie się
prawa Starego Przymierza — nowemu prawu Syna Człowieczego. Imię Dawida znalazło się w ustach
Syna Człowieczego mówiącego o Królestwie Bożym we wstępie do Apokalipsy: „To mówi Święty
i Prawdziwy, który ma klucz Dawida i który otwiera, a nikt nie zamknie, i zamyka, a nikt nie
otworzy" (Ap 3, 7).
Sznur ujmujący nasady czasz w Chrząszczycach i w Rogowie był motywem rozpowszechnionym
w romańskiej sztuce baptyzmalnej. Miał on symbolicznie chronić naczynie wody chrzcielnej przed
wpływem destrukcyjnych mocy łączonych umownie z dolnymi partiami chrzcielnicy bliższymi podziem-
nemu światu zła.
3. POMORZE
Spośród licznie występujących na tym terenie chrzcielnic o formach najprostszych, nieobrobionych,
na uwagę zasługuje chrzcielnica w Płużnicy (dawne państwo Zakonu Krzyżackiego, il. 13). Na jej
surowej powierzchni występuje kilka schematycznie ujętych przedstawień. Wśród nich zwraca uwagę
wyryty dwukrotnie duży krzyż. Umieszczenie go po przeciwstawnych stronach chrzcielnicy mogło
mieć na celu podkreślenie autorytetu, a zarazem siły ochronnego działania znaku wiary. Krzyże
rozpostarte na chrzcielnicy wydają się bronić świętości miejsca i roztaczać opiekę nad uczestnikami
obrzędu chrztu. Usytuowana nad prawym ramieniem krzyża duża, czterolistna rozeta — stary symbol
100 L. Ligier. Biblijny symbolizm chrztu według ojców i liturgii, tłum. K. Radziwiłłowa, [w:] Concilium 1—10, 1966/7.
s. 55.