DOI Artikel:
Kuczyńska, Jadwiga: Średniowieczne chrzcielnice kamienne w Polsce
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14265#0037
ŚREDNIO WIFCZNE CHRZCIELNICE KAMIENNE W POLSCE
33
Chrzcielnica malborska wydaje się być dziełem miejscowym, wykonanym przez kamieniarza
gotlandzkiego. Świadczy o tym jej tworzywo — granit; należy w tym miejscu przypomnieć, że
okoliczne warsztaty produkowały w XIV w. chrzcielnice o odmiennej formie i dekoracji.
Chrzcielnica w Górsku (il. 24) różni się od eksportowanych wyrobów gotlandzkich z tematyką
zwierzęcą inną kompozycją figur zwierzęcych. Jednorożec i lwy na czaszy chrzcielnicy w Górsku
posiadają więcej ekspresji, a przy tym zwraca uwagę ich dokładniejsze opracowanie anatomiczne.
Natomiast przykucnięta postać nagiego człowieka z hełmem na głowie jest wykonana mało starannie
i z zaniedbaniem proporcji. Chrzcielnica w Górsku obok zasadniczych cech romańskich posiada
w swej dekoracji pewne motywy gotyckie jak ostrolukowe trójliście i gotyckie rozety.
К. H. Clasen zwrócił uwagę na bliskie analogie łączące chrzcielnicę w Górsku z chrzcielnicą
w katedrze w Królewcu. Analogie te wskazują według niego na to, że twórcą obu chrzcielnic
był jeden kamieniarz gotlandzki1 3-. G. Chmarzyński natomiast wysunął pogląd, że chrzcielnica
w Górsku powstała w jakiejś pracowni kamieniarskiej północnoniemieckiej, która była poddana
wpływom sztuki skandynawskiej133. Na taką proweniencję chrzcielnicy mają wskazywać żywo poru-
szone figury zwierzęce 1 -4 Nawiązując do tej dyskusji, trzeba zwrócić uwagę na to, że chrzcielnica
w Górsku posiada również cechy znamionujące wpływy ośrodka jutlandzkiego. Tematyka przedsta-
wień na czaszy, a przede wszystkim sposób opracowania ogonów zwierzęcych, rozchodzących się
niby płomienie ze spiętych u ich nasady pierścieni, bliskie są rzeźbie jutlandzkiej, zwłaszcza rzeźbie
tzw. chrzcielnic z lwami reprezentujących typ klasyczny Wschodniej Jutlandii135. Na chrzcielnicach
gotlandzkich taki rodzaj opracowania ogonów zwierzęcych pojawia się sporadycznie. Jednorożec
występujący na chrzcielnicy w Górsku jest motywem spotykanym na chrzcielnicach niemieckich,
np. we Freudenstadt. Nie jest on stosowany w dekoracji chrzcielnic gotlandzkich. Biorąc to
wszystko pod uwagę, można wysunąć przypuszczenie, że chrzcielnica w Górsku istotnie jest dziełem
wędrownego kamieniarza najprawdopodobniej pochodzącego z Niemiec — kamieniarza, który zetknął
się z jutlandzkimi i gotlandzkimi wzorami. Stworzył on dzieło indywidualne, choć niejednolite
pod względem technicznym. Powstanie chrzcielnicy w Górsku wiązać się może z założeniem wsi
Górsk, co nastąpiło w 1346 r.136.
Program tej chrzcielnicy nawiązuje wymową symboliczną do programów chrzcielnic północnych
i zachodnich z XII w. Na pięciu ściankach czaszy przedstawiono pod postacią walki zwierząt
między sobą oraz napastowania człowieka przez dzikie bestie, zwycięski bój dobra ze ziem rozgry-
wający się w ludzkiej duszy. Temat ten występował często w programach chrzcielnic skandynawskich
(np. w Broby, w Lime)137. Na chrzcielnicy w Górsku potędze grzechu, którą wyobraża lew,
przeciwstawia się skutecznie jednorożec, symbolizujący Chrystusa i Jego niepokonalną moc138. Zło
okazuje się bezsilne — atakujący jednorożca lew chwyta w paszczę własny ogon. Scenę osaczenia
człowieka przez moce zła (lwy) odczytywano jako przedstawienia: „Daniela wśród lwów" 134 i „Samsona
między lwami" Wydaje się jednak, że w postaci człowieka w hełmie, zagrożonego przez lwy
należy dostrzegać nieugiętego rycerza wiary oczyszczonego i umocnionego łaską chrztu. Spoglądając
na agresywne bestie, palcem wskazuje na Niebo, w którym położył nadzieję. Jego półotwarte usta
zdają się powtarzać za psalmistą „Sprawiedliwa pomoc moja od Pana, który zbawia prawych
sercem" (Ps 7, 11). Nagrodę w postaci Raju, dostępnego tylko dla Zwycięzcy, wyraża symbolicznie
wyobrażenie bujnej roślinności na trzech ściankach czaszy oraz na trzonie chrzcielnicy. Łodygi
roślin, imitujące kolumienki zwieńczone koronami kwiatów, niosą przypomnienie obietnicy Syna
Człowieczego: „Kto zwycięży, uczynię go filarem w świątyni Boga mojego [...]"
Clasen. op. cit.. s. 269-270.
I,i Chmarzyński. Sztuka u Toruniu____ s. 8.
W Ibidem.
135 Mackeprang. op. cit.. s. 233-257.
'3« Clasen. op. cit., s. 269.
ш Mackeprang. op. cit.. fig. 121. 211a.
138 Honoriusz Augustodunensis. Spéculum Ecclesiac. [w:] Patrologia latina, t. 172. Parisiis 1895. szp. 819: „Per
bestiam hanc Christus exprimitur. per cornu ejus insuperabilis l'orlitudo exprimitur".
'39 Clasen. op. cil., s. 268.
140 Chmarzyński. Sztuka w Toruniu____ s. 7.
5 - Rocznik Historii... 1. XIV
33
Chrzcielnica malborska wydaje się być dziełem miejscowym, wykonanym przez kamieniarza
gotlandzkiego. Świadczy o tym jej tworzywo — granit; należy w tym miejscu przypomnieć, że
okoliczne warsztaty produkowały w XIV w. chrzcielnice o odmiennej formie i dekoracji.
Chrzcielnica w Górsku (il. 24) różni się od eksportowanych wyrobów gotlandzkich z tematyką
zwierzęcą inną kompozycją figur zwierzęcych. Jednorożec i lwy na czaszy chrzcielnicy w Górsku
posiadają więcej ekspresji, a przy tym zwraca uwagę ich dokładniejsze opracowanie anatomiczne.
Natomiast przykucnięta postać nagiego człowieka z hełmem na głowie jest wykonana mało starannie
i z zaniedbaniem proporcji. Chrzcielnica w Górsku obok zasadniczych cech romańskich posiada
w swej dekoracji pewne motywy gotyckie jak ostrolukowe trójliście i gotyckie rozety.
К. H. Clasen zwrócił uwagę na bliskie analogie łączące chrzcielnicę w Górsku z chrzcielnicą
w katedrze w Królewcu. Analogie te wskazują według niego na to, że twórcą obu chrzcielnic
był jeden kamieniarz gotlandzki1 3-. G. Chmarzyński natomiast wysunął pogląd, że chrzcielnica
w Górsku powstała w jakiejś pracowni kamieniarskiej północnoniemieckiej, która była poddana
wpływom sztuki skandynawskiej133. Na taką proweniencję chrzcielnicy mają wskazywać żywo poru-
szone figury zwierzęce 1 -4 Nawiązując do tej dyskusji, trzeba zwrócić uwagę na to, że chrzcielnica
w Górsku posiada również cechy znamionujące wpływy ośrodka jutlandzkiego. Tematyka przedsta-
wień na czaszy, a przede wszystkim sposób opracowania ogonów zwierzęcych, rozchodzących się
niby płomienie ze spiętych u ich nasady pierścieni, bliskie są rzeźbie jutlandzkiej, zwłaszcza rzeźbie
tzw. chrzcielnic z lwami reprezentujących typ klasyczny Wschodniej Jutlandii135. Na chrzcielnicach
gotlandzkich taki rodzaj opracowania ogonów zwierzęcych pojawia się sporadycznie. Jednorożec
występujący na chrzcielnicy w Górsku jest motywem spotykanym na chrzcielnicach niemieckich,
np. we Freudenstadt. Nie jest on stosowany w dekoracji chrzcielnic gotlandzkich. Biorąc to
wszystko pod uwagę, można wysunąć przypuszczenie, że chrzcielnica w Górsku istotnie jest dziełem
wędrownego kamieniarza najprawdopodobniej pochodzącego z Niemiec — kamieniarza, który zetknął
się z jutlandzkimi i gotlandzkimi wzorami. Stworzył on dzieło indywidualne, choć niejednolite
pod względem technicznym. Powstanie chrzcielnicy w Górsku wiązać się może z założeniem wsi
Górsk, co nastąpiło w 1346 r.136.
Program tej chrzcielnicy nawiązuje wymową symboliczną do programów chrzcielnic północnych
i zachodnich z XII w. Na pięciu ściankach czaszy przedstawiono pod postacią walki zwierząt
między sobą oraz napastowania człowieka przez dzikie bestie, zwycięski bój dobra ze ziem rozgry-
wający się w ludzkiej duszy. Temat ten występował często w programach chrzcielnic skandynawskich
(np. w Broby, w Lime)137. Na chrzcielnicy w Górsku potędze grzechu, którą wyobraża lew,
przeciwstawia się skutecznie jednorożec, symbolizujący Chrystusa i Jego niepokonalną moc138. Zło
okazuje się bezsilne — atakujący jednorożca lew chwyta w paszczę własny ogon. Scenę osaczenia
człowieka przez moce zła (lwy) odczytywano jako przedstawienia: „Daniela wśród lwów" 134 i „Samsona
między lwami" Wydaje się jednak, że w postaci człowieka w hełmie, zagrożonego przez lwy
należy dostrzegać nieugiętego rycerza wiary oczyszczonego i umocnionego łaską chrztu. Spoglądając
na agresywne bestie, palcem wskazuje na Niebo, w którym położył nadzieję. Jego półotwarte usta
zdają się powtarzać za psalmistą „Sprawiedliwa pomoc moja od Pana, który zbawia prawych
sercem" (Ps 7, 11). Nagrodę w postaci Raju, dostępnego tylko dla Zwycięzcy, wyraża symbolicznie
wyobrażenie bujnej roślinności na trzech ściankach czaszy oraz na trzonie chrzcielnicy. Łodygi
roślin, imitujące kolumienki zwieńczone koronami kwiatów, niosą przypomnienie obietnicy Syna
Człowieczego: „Kto zwycięży, uczynię go filarem w świątyni Boga mojego [...]"
Clasen. op. cit.. s. 269-270.
I,i Chmarzyński. Sztuka u Toruniu____ s. 8.
W Ibidem.
135 Mackeprang. op. cit.. s. 233-257.
'3« Clasen. op. cit., s. 269.
ш Mackeprang. op. cit.. fig. 121. 211a.
138 Honoriusz Augustodunensis. Spéculum Ecclesiac. [w:] Patrologia latina, t. 172. Parisiis 1895. szp. 819: „Per
bestiam hanc Christus exprimitur. per cornu ejus insuperabilis l'orlitudo exprimitur".
'39 Clasen. op. cil., s. 268.
140 Chmarzyński. Sztuka w Toruniu____ s. 7.
5 - Rocznik Historii... 1. XIV