DOI Artikel:
Kuczyńska, Jadwiga: Średniowieczne chrzcielnice kamienne w Polsce
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14265#0060
56
JADWIGA KUCZYŃSKA
splotach, zwłaszcza warkoczowych, półpostać ludzka, orzeł, krzyż równoramienny i dwa herby Tępa
Podkowa i Poraj (?) oraz litery К i li.
Liczba ludzkich głów z krzyżami łączy się niewątpliwie z tradycyjną symboliką liczby cztery
i może odnosić się do czterech ksiąg Ewangelii głoszonej w całym świecie (Mk 16, 15—17) dla
zbawienia ludzkości; jednocześnie liczba ich może nawiązywać do czterokrotnie kreślonego znaku
krzyża nad wodą chrzcielną w czasie ceremonii jej poświęcenia2-"16. W ścisłym związku z tradycyjną
ikonografią baptyzmalną pozostaje wyobrażenie ptaka — symbolu duszy pragnącej zbawienia i oczyszczo-
nej łaską chrztu2-".
Większość symboli wyobrażonych na chrzcielnicy sięga tradycją czasów wczesnego i dojrzałego
średniowiecza. Motyw czterech ludzkich głów był bardzo częstym składnikiem programów chrzcielnic
romańskich2?8; jedynie wyobrażenie krzyża nad głową stanowi tutaj samodzielną kontynuację mo-
tywów romańskich. Postać ptaka występująca już w sztuce antyku chrześcijańskiego, na chrzcielni-
cach pojawiła się w XII w.2,9 Swastykę — prastary symbol solarny — umieszczano na chrzcielnicach
bardzo rzadko i tylko w dziełach romańskich240.
Symbole występujące na chrzcielnicy w Żmigrodzie Starym zostały niewątpliwie przeniesione
z jakiegoś wzoru romańskiego, a wielkość znaku swastyki zdaje się wskazywać, że twórca tej
chrzcielnicy pragnął podkreślić swoje przywiązanie do odmiennych tradycji kultowych.
Rozwiązanie problemu datowania tej chrzcielnicy i jej fundacji nastręcza duże trudności. Wystę-
pujące na chrzcielnicy herby nie wiążą się z właścicielami Żmigrodu Starego241 ani z ich rodzinami.
Na podstawie kształtu naczynia można czas powstania chrzcielnicy tylko ogólnie określić na drugą
pol. XV w.
W prymitywnie wykonanej chrzcielnicy w Podolu widać zarysowujący się plan siedmioboku.
Ścianki wyodrębniono przez wyrzeźbienie w tle dużych płaszczyzn. Pośrodku sześciu płycin występują
okrągłe, guzowe medaliony. Trzy z nich zawierają rozety, pozostałe zaś herby: Topór, Strzała i Tępa
Podkowa. Płaszczyzny pod medalionami wypełniono krzyżami Św. Andrzeja. W siódmej płycinie
znajduje się krzyż umieszczony na trójkątnej podstawie. Całość wydaje się pełnić rolę jakby układu
ochronnego wobec znaku wiary, a tym samym — wobec naczynia wody chrzcielnej. Interpretacja taka
może nasunąć się tym bardziej, że znak ukośnego krzyża posiadał w wierzeniach przedchrześcijańskich
duże znaczenie sakralne jako szczególnie ważny symbol solarny o znaczeniu uświęcającym
i ochronnym242.
Chrzcielnicę tę, sądząc z występującego na niej herbu Topór, ufundowała rodzina Tęczyńskich,
w której posiadaniu znajdowało się Podole24-1. Pochodzi ona z końca XV w. lub z pocz. XVI w.
Chrzcielnicę w Waliszewie zaliczyć można do produkcji małopolskiej, albo od niej zależnej,
ponieważ na Mazowszu — jak wolno sądzić — chrzcielnic kamiennych nie wytwarzano, a znajdujące się
tam nieliczne zabytki wyraźnie łączą się ze sztuką baptyzmalną Małopolski.
Chrzcielnica w Mierzycach o stopie pięciolistnej odznacza się bogatą dekoracją roślinną oddaną
z dużą dozą realizmu. Wyróżnić można np. bluszcz oplatający trzon poniżej nodusa i liście podobne
do akantu, obejmujące trzon pod czaszą. Motywy liściaste zdobią również nodus. Do roślinnej
ornamentyki chrzcielnicy włączono drobne przedstawienia figuralne: Św. Katarzynę, Św. Barbarę
i świętą nie rozpoznaną. Występują one w górnej części trzonu. Na nodusie umieszczono cztery
-.'fi Pudełko, op. cit., s. 129; Zimmermann, op. cit., s. 481; Tollenaere. op. cit., s. 128.
2,7 Ptak jako symbol duszy pragnącej zbawienia sięga czasów sztuki wczesnochrześcijańskiej. Por. przedstawienia
ptaków na sarkofagach wczesnochrześcijańskich [w:] G. Bovini, Sarcofagi paleocristiani di Ravenna, Tentative di classifica-
zione cronologirn Città del Vaticano 1954. a później na przedstawieniach „Studni Wody Żywej" — Underwood, op. cit.
2™ Por. Wprowadzenie s. 13.
239 Na chrzcielnicy w Sórup (Szlezwik-Holsztyn). Sauermann. op. cit.. s. 23; w Goesnes, Gentinnes, Logny, Herkenrath,
Tollenaere, La Sculpture sur pierre____ s. 125, tabl. 53 В, С. D, 54 А.
240 Np. na chrzcielnicy w Ôster Starup (Dania); Mackeprang, op. cit., fig. 14a.
241 Jan Długosz, Liber beneficiorum..., t. \, s. 484; za czasów Jana Długosza właścicielami Żmigrodu Starego byli
Jan Stadnicki, herbu Szreniawa i Jan Czesław Wojszyk, herbu Powała.
242 J. Rosen-Przeworska, Religie Celtów, Warszawa 1971. s. 221.
243 Jan Długosz, Liber beneficiorum____ t. 2. s. 141; za czasów Jana Długosza właścicielem Podola byl Stanisław
Tęczyński.
JADWIGA KUCZYŃSKA
splotach, zwłaszcza warkoczowych, półpostać ludzka, orzeł, krzyż równoramienny i dwa herby Tępa
Podkowa i Poraj (?) oraz litery К i li.
Liczba ludzkich głów z krzyżami łączy się niewątpliwie z tradycyjną symboliką liczby cztery
i może odnosić się do czterech ksiąg Ewangelii głoszonej w całym świecie (Mk 16, 15—17) dla
zbawienia ludzkości; jednocześnie liczba ich może nawiązywać do czterokrotnie kreślonego znaku
krzyża nad wodą chrzcielną w czasie ceremonii jej poświęcenia2-"16. W ścisłym związku z tradycyjną
ikonografią baptyzmalną pozostaje wyobrażenie ptaka — symbolu duszy pragnącej zbawienia i oczyszczo-
nej łaską chrztu2-".
Większość symboli wyobrażonych na chrzcielnicy sięga tradycją czasów wczesnego i dojrzałego
średniowiecza. Motyw czterech ludzkich głów był bardzo częstym składnikiem programów chrzcielnic
romańskich2?8; jedynie wyobrażenie krzyża nad głową stanowi tutaj samodzielną kontynuację mo-
tywów romańskich. Postać ptaka występująca już w sztuce antyku chrześcijańskiego, na chrzcielni-
cach pojawiła się w XII w.2,9 Swastykę — prastary symbol solarny — umieszczano na chrzcielnicach
bardzo rzadko i tylko w dziełach romańskich240.
Symbole występujące na chrzcielnicy w Żmigrodzie Starym zostały niewątpliwie przeniesione
z jakiegoś wzoru romańskiego, a wielkość znaku swastyki zdaje się wskazywać, że twórca tej
chrzcielnicy pragnął podkreślić swoje przywiązanie do odmiennych tradycji kultowych.
Rozwiązanie problemu datowania tej chrzcielnicy i jej fundacji nastręcza duże trudności. Wystę-
pujące na chrzcielnicy herby nie wiążą się z właścicielami Żmigrodu Starego241 ani z ich rodzinami.
Na podstawie kształtu naczynia można czas powstania chrzcielnicy tylko ogólnie określić na drugą
pol. XV w.
W prymitywnie wykonanej chrzcielnicy w Podolu widać zarysowujący się plan siedmioboku.
Ścianki wyodrębniono przez wyrzeźbienie w tle dużych płaszczyzn. Pośrodku sześciu płycin występują
okrągłe, guzowe medaliony. Trzy z nich zawierają rozety, pozostałe zaś herby: Topór, Strzała i Tępa
Podkowa. Płaszczyzny pod medalionami wypełniono krzyżami Św. Andrzeja. W siódmej płycinie
znajduje się krzyż umieszczony na trójkątnej podstawie. Całość wydaje się pełnić rolę jakby układu
ochronnego wobec znaku wiary, a tym samym — wobec naczynia wody chrzcielnej. Interpretacja taka
może nasunąć się tym bardziej, że znak ukośnego krzyża posiadał w wierzeniach przedchrześcijańskich
duże znaczenie sakralne jako szczególnie ważny symbol solarny o znaczeniu uświęcającym
i ochronnym242.
Chrzcielnicę tę, sądząc z występującego na niej herbu Topór, ufundowała rodzina Tęczyńskich,
w której posiadaniu znajdowało się Podole24-1. Pochodzi ona z końca XV w. lub z pocz. XVI w.
Chrzcielnicę w Waliszewie zaliczyć można do produkcji małopolskiej, albo od niej zależnej,
ponieważ na Mazowszu — jak wolno sądzić — chrzcielnic kamiennych nie wytwarzano, a znajdujące się
tam nieliczne zabytki wyraźnie łączą się ze sztuką baptyzmalną Małopolski.
Chrzcielnica w Mierzycach o stopie pięciolistnej odznacza się bogatą dekoracją roślinną oddaną
z dużą dozą realizmu. Wyróżnić można np. bluszcz oplatający trzon poniżej nodusa i liście podobne
do akantu, obejmujące trzon pod czaszą. Motywy liściaste zdobią również nodus. Do roślinnej
ornamentyki chrzcielnicy włączono drobne przedstawienia figuralne: Św. Katarzynę, Św. Barbarę
i świętą nie rozpoznaną. Występują one w górnej części trzonu. Na nodusie umieszczono cztery
-.'fi Pudełko, op. cit., s. 129; Zimmermann, op. cit., s. 481; Tollenaere. op. cit., s. 128.
2,7 Ptak jako symbol duszy pragnącej zbawienia sięga czasów sztuki wczesnochrześcijańskiej. Por. przedstawienia
ptaków na sarkofagach wczesnochrześcijańskich [w:] G. Bovini, Sarcofagi paleocristiani di Ravenna, Tentative di classifica-
zione cronologirn Città del Vaticano 1954. a później na przedstawieniach „Studni Wody Żywej" — Underwood, op. cit.
2™ Por. Wprowadzenie s. 13.
239 Na chrzcielnicy w Sórup (Szlezwik-Holsztyn). Sauermann. op. cit.. s. 23; w Goesnes, Gentinnes, Logny, Herkenrath,
Tollenaere, La Sculpture sur pierre____ s. 125, tabl. 53 В, С. D, 54 А.
240 Np. na chrzcielnicy w Ôster Starup (Dania); Mackeprang, op. cit., fig. 14a.
241 Jan Długosz, Liber beneficiorum..., t. \, s. 484; za czasów Jana Długosza właścicielami Żmigrodu Starego byli
Jan Stadnicki, herbu Szreniawa i Jan Czesław Wojszyk, herbu Powała.
242 J. Rosen-Przeworska, Religie Celtów, Warszawa 1971. s. 221.
243 Jan Długosz, Liber beneficiorum____ t. 2. s. 141; za czasów Jana Długosza właścicielem Podola byl Stanisław
Tęczyński.