Rocznik Historii Sztuki (14.1984)

ŚREDNIOWIECZNE CHRZCIELNICE KAMIENNE W POLSCE

61

dzieł — w Gnieźnie i w Kostrzynie. Chrzcielnica w Gnieźnie jest gładka, natomiast jedyną deko-
rację chrzcielnicy w Kostrzynie stanowi nodus złożony z medalionów wypełnionych czterolistnymi
rozetkami, spiętych ornamentem w formie wisiorków.

Chrzcielnica w Zieleńcu, o kształcie dwuczęściowego kielicha, dekoracją swą, w formie wąskich
listew wyrzeźbionych pionowo na czaszy, nawiązuje do grupy środkowo wielkopolskiej.

W strukturze chrzcielnicy w Słupcy (trzeciej z tego miasta) widać wpływy chrzcielnic śląskich
(duża, ośmioboczna, zaokrąglona u podstawy czasza) jak również grupy wschodniowielkopolskiej
(profile, które podkreślają nasadę czaszy i otaczają wąski nodus).

Chrzcielnica w Koźminie wyróżnia się rodzajem dekoracji. Na jej czaszy, podobnie jak na
romańskiej chrzcielnicy w tym samym kościele, wyrzeźbiono ludzką głowę. Występujący pod czaszą
uskokowy profil, nawiązuje być może do dekoracji chrzcielnic wschodniowielkopolskich.

Chrzcielnica w Borku, o kształcie cylindrycznym, posiada w swej dekoracji przedstawienie
figuralne, wyobrażające wspartą na lasce postać ludzką, której głowa podpiera krucyfiks. Dominuje
w niej nieproporcjonalnie duża głowa. Natomiast postać Ukrzyżowanego została oddana dość
poprawnie. Treści zawarte w tym przedstawieniu są trudne do odczytania.

3. MAZOWSZE

Kamienne chrzcielnice na Mazowszu należały do wyjątków. Główną przyczynę tego stanu rzeczy
wolno upatrywać w braku piaskowca na tych terenach — materiału najczęściej używanego do pro-
dukcji chrzcielnic. Znajdujące się tam nieliczne chrzcielnice późnogotyckie przynależą pod względem
formalnym do grup, które lokalizujemy poza Mazowszem. I tak, importem są: chrzcielnice w Grójcu
i Lewiczynie. Również chrzcielnica w Kiernozi (il. 53) nie jer», związana ze sztuką Mazowsza.
Dzieło to nie znajduje zresztą analogii w sztuce baptyzmalnej innych regionów Polski. Każdy
z członów tej chrzcielnicy został założony na innym rzucie — czasza jest kolista, trzon czworo-
boczny, nodus sześcioboczny. Całą chrzcielnicę pokrywa dekoracja. Czaszę zdobi plecionka z przeni-
kających się półkolistych łuków połączonych z palmetami, liśćmi i kielichami kwiatów. Półwałki
ciągnące się wzdłuż trzonu zwiększają wertykalizm naczynia. Na trzonie, pod nodusem, sześć płycin
zapełniono gęstym ornamentem stylizowanego, ostrego akantu. Zarys najniższej części chrzcielnicy

0 falistej linii pokrywa ornament geometryczny. Na nodusie i na trzonie wyryto inskrypcję. Inskrypcja
na trzonie podaje datę wykonania dzieła — 1519 — i imię NICOLAS, być może określające jego
wykonawcę.

Niektóre składniki dekoracji chrzcielnicy, jak półwałki czy ramowe ujęcie ścianek (w tym przy-
padku płycin na trzonie) występowały na chrzcielnicach w innych regionach Polski. Analogie te nie są
jednak wystarczające, aby łączyć chrzcielnicę ze sztuką Wielkopolski czy Śląska.

Na dekorację czaszy i płycin na trzonie mogła mieć wpływ ówczesna grafika lub nawet ilumi-
nacja. Nie można również wykluczyć wpływu wyrobów złotniczych. Nie udało się jednak odnaleźć
takich przykładów ornamentu, które można by uznać za bezpośrednie wzory tej dekoracji.

4. SYMBOLIKA. IKONOGRAFIA. PROGRAMY HERALDYCZNE. INSKRYPCJE

Idea związku chrztu i Eucharystii wyrażająca się tym, że chrzcielnica już w okresie wczesnego

1 dojrzałego średniowiecza przybrała kształt kielicha, została obecnie uwypuklona dekoracją naczynia.
Czaszę chrzcielnicy ujmowano niekiedy jakby w koszyczek (Poręba Radlna, Wróblew) lub pokrywano
wyszukanym ornamentem przywodzącym na myśl wykonane w cennym metalu naczynia eucharystyczne
(Kiernozia). Stosunkowo często motywy architektoniczne układały się jakby w ozdobną serwetę
z frędzlami maswerków (np. chrzcielnice sądeckie). Być może znalazł tu odbicie zwyczaj okrywania
chrzcielnicy na znak czci obrusem, analogicznie do obrusa okrywającego ołtarz249 lub do konopeum
osłaniającego tabernakulum 25°.

Występująca na chrzcielnicach dekoracja roślinna w postaci owocujących gałązek i liści dębu

-* A. Nowowiejski, Wykład liturgii kościoła katolickiego, t. 1. Warszawa 1893, s. 363.
250 Ibidem, s. 449.