DOI Artikel:
Kuczyńska, Jadwiga: Średniowieczne chrzcielnice kamienne w Polsce
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14265#0067
ŚRFDNIOWIECZNE CHRZCIELNICE KAMIENNE W POLSCE
63
na siedmiu małopolskich i jednej wielkopolskiej (Gosławice). Jego miejscem jest czasza, względnie
korpus chrzcielnicy lub nodus. Na czaszy występuje w Krościenku, Trzcianie i w Bodzentynie.
W Bodzentynie ponadto góruje zarówno wielkością, jak i umiejscowieniem nad pozostałymi herbami.
Usytuowanie Orła Polskiego na czaszy może świadczyć o fundacji królewskiej. Herb Królestwa
należy w takim przypadku odczytać jako osobiste godło monarchy255. W Gosławicach godło
Królestwa wchodzi w skład zespołu będącego skrótem programu heraldycznego kościoła256. W Kło-
bucku. Miechocinie i Juście (?) Orzeł Polski znajduje się na nodusie. Takie umiejscowienie Godła
Królestwa może być dowodem lojalności fundatora, względnie fundatorów, wobec polityki króla,
a w przypadku chrzcielnicy w Kłobucku może być dodatkowo wyrazem wdzięczności za otrzymy-
wane przez te miasta przywileje.
Najwięcej herbów na chrzcielnicach odnosi się do szlachty. W rozmieszczeniu ich na chrzcielnicach
małopolskich widać powtarzającą się zasadę. Początkowo umieszczano je na stopie, czego przykładem
jest chrzcielnica z 1440 r. w Gilowicach. W latach 1480—1490 herby występowały najczęściej na
nodusach (np. Korzenna, Krużlowa Wyżna. Wilczyska). Pod koniec XV w. liczba herbów szlacheckich
na chrzcielnicach znacznie się powiększyła; pokrywały one teraz czaszę i nodus (np. w Łącku),
przechodziły na stopę (np. w Trzcianie). a nawet zajmowały całą powierzchnię chrzcielnicy (Jasio-
nów). Zjawisko to można wiązać ze wzrostem w owym czasie znaczenia stanu szlacheckiego i coraz
żywszym jego udziałem w życiu wewnętrznym kraju. W miarę upływu lat, na początku XVI w.
herby zaczęto znowu umieszczać w dolnej partii chrzcielnicy, jak np. w Porębie Radlnej i w Gosprzy-
dowej.
Głównym zadaniem herbów było niewątpliwie upamiętnienie samej fundacji, a tym samym
wkładu poszczególnych fundatorów w dzieło wyposażenia kościoła. Obok herbów ofiarodawców,
często umieszczano na chrzcielnicach herby ich rodzin, przypuszczalnie w celu podkreślenia liczebności
i świetności koligacji dobroczyńców parafii.
Obok herbów rodowych sporadycznie umieszczano na chrzcielnicach herby miast, dowodzące
udziału ich mieszkańców w fundacji (np. w Czchowie).
Wobec ubóstwa przedstawień religijnych na chrzcielnicach polskich, liczne herby szlacheckie nie
łączące się przecież z sakralną funkcją naczynia świadczą o tym, że nie tylko pobudki dewocyjne
leżały u podłoża fundacji. Zwyczaj umieszczania herbów na chrzcielnicach może być dowodem
aktywnego udziału szlachty w życiu Kościoła, a tym samym wpływu władzy świeckiej na jego
organizację. Herby zatem można uważać za wyraz włączenia Kościoła w system kolatorski.
Występowanie herbów na chrzcielnicach małopolskich łączy się niewątpliwie z sięgającą XIV w.
tradycją rzeźby heraldycznej na tych terenach, a ściślej — z dekoracją heraldyczną kościołów ufundo-
wanych przez Kazimierza Wielkiego i wzniesionych w latach 1350— 1370257. W ozdabianiu chrzcielnic
herbami wyrażało się niewątpliwie pragnienie naśladowania w lokalnej skali programów heraldycznych
fundacji Kazimierza Wielkiego.
Przy końcu XV w. na chrzcielnicach zaczęły pojawiać się gmerki i godła cechowe. Często
umieszczano je w tarczach herbowych. Niektóre gmerki, występujące pojedynczo, określają twórców
chrzcielnic i są rodzajem ich podpisu na wykonanych dziełach (Kłobuck). Jednocześnie był to
niezawodny sposób zwrócenia uwagi na warsztat, w którym powstała chrzcielnica. Niekiedy na
chrzcielnicach występuje znaczna ilość gmerków. Pokrywają one np. czaszę chrzcielnicy w Turzy
i są świadectwem fundacji cechów. W Czchowie znajdują się one obok herbu Czchowa i herbów
szlacheckich jako dowód wspólnej fundacji. Zdają się świadczyć o rosnącym znaczeniu cechów
w życiu kraju.
255 Por. J. Gadomski. Funkcja kościołów fundacji Kazimierza Wielkiego w świetle heraldycznej rzeźby architektonicznej,
[w:] Funkcja dzieła sztuki. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki - Szczecin, listopad 1970. Warszawa 1972. s. 106;
,.Herb Orzeł w kościołach kazimierzowskich należy pojmować przede wszystkim jako osobiste godło monarchy - fundator
akcentował w ten sposób swoją rolę w budowie nowej świątyni". Opinię tę autor powtórzył w pracy Sale gotyckie w domu
przy Rynku Głównym 17 w Krakowie i ich dekoracja rzeźbiarska, [w:] Sztuka i ideologia XIV wieku. Materiały Sympozjum
Komitetu Nauk o Sztuce Polskiej Akademii Nauk. Warszawa, 29 i 30 listopada 1973 г.. pod red. P. Skubiszewskiego,
Warszawa 1975. s. 109.
25* Por. rozdz. III. s. 35-36.
257 Gadomski. Funkcja kościołów Kazimierza Wielkiego____ passim.
63
na siedmiu małopolskich i jednej wielkopolskiej (Gosławice). Jego miejscem jest czasza, względnie
korpus chrzcielnicy lub nodus. Na czaszy występuje w Krościenku, Trzcianie i w Bodzentynie.
W Bodzentynie ponadto góruje zarówno wielkością, jak i umiejscowieniem nad pozostałymi herbami.
Usytuowanie Orła Polskiego na czaszy może świadczyć o fundacji królewskiej. Herb Królestwa
należy w takim przypadku odczytać jako osobiste godło monarchy255. W Gosławicach godło
Królestwa wchodzi w skład zespołu będącego skrótem programu heraldycznego kościoła256. W Kło-
bucku. Miechocinie i Juście (?) Orzeł Polski znajduje się na nodusie. Takie umiejscowienie Godła
Królestwa może być dowodem lojalności fundatora, względnie fundatorów, wobec polityki króla,
a w przypadku chrzcielnicy w Kłobucku może być dodatkowo wyrazem wdzięczności za otrzymy-
wane przez te miasta przywileje.
Najwięcej herbów na chrzcielnicach odnosi się do szlachty. W rozmieszczeniu ich na chrzcielnicach
małopolskich widać powtarzającą się zasadę. Początkowo umieszczano je na stopie, czego przykładem
jest chrzcielnica z 1440 r. w Gilowicach. W latach 1480—1490 herby występowały najczęściej na
nodusach (np. Korzenna, Krużlowa Wyżna. Wilczyska). Pod koniec XV w. liczba herbów szlacheckich
na chrzcielnicach znacznie się powiększyła; pokrywały one teraz czaszę i nodus (np. w Łącku),
przechodziły na stopę (np. w Trzcianie). a nawet zajmowały całą powierzchnię chrzcielnicy (Jasio-
nów). Zjawisko to można wiązać ze wzrostem w owym czasie znaczenia stanu szlacheckiego i coraz
żywszym jego udziałem w życiu wewnętrznym kraju. W miarę upływu lat, na początku XVI w.
herby zaczęto znowu umieszczać w dolnej partii chrzcielnicy, jak np. w Porębie Radlnej i w Gosprzy-
dowej.
Głównym zadaniem herbów było niewątpliwie upamiętnienie samej fundacji, a tym samym
wkładu poszczególnych fundatorów w dzieło wyposażenia kościoła. Obok herbów ofiarodawców,
często umieszczano na chrzcielnicach herby ich rodzin, przypuszczalnie w celu podkreślenia liczebności
i świetności koligacji dobroczyńców parafii.
Obok herbów rodowych sporadycznie umieszczano na chrzcielnicach herby miast, dowodzące
udziału ich mieszkańców w fundacji (np. w Czchowie).
Wobec ubóstwa przedstawień religijnych na chrzcielnicach polskich, liczne herby szlacheckie nie
łączące się przecież z sakralną funkcją naczynia świadczą o tym, że nie tylko pobudki dewocyjne
leżały u podłoża fundacji. Zwyczaj umieszczania herbów na chrzcielnicach może być dowodem
aktywnego udziału szlachty w życiu Kościoła, a tym samym wpływu władzy świeckiej na jego
organizację. Herby zatem można uważać za wyraz włączenia Kościoła w system kolatorski.
Występowanie herbów na chrzcielnicach małopolskich łączy się niewątpliwie z sięgającą XIV w.
tradycją rzeźby heraldycznej na tych terenach, a ściślej — z dekoracją heraldyczną kościołów ufundo-
wanych przez Kazimierza Wielkiego i wzniesionych w latach 1350— 1370257. W ozdabianiu chrzcielnic
herbami wyrażało się niewątpliwie pragnienie naśladowania w lokalnej skali programów heraldycznych
fundacji Kazimierza Wielkiego.
Przy końcu XV w. na chrzcielnicach zaczęły pojawiać się gmerki i godła cechowe. Często
umieszczano je w tarczach herbowych. Niektóre gmerki, występujące pojedynczo, określają twórców
chrzcielnic i są rodzajem ich podpisu na wykonanych dziełach (Kłobuck). Jednocześnie był to
niezawodny sposób zwrócenia uwagi na warsztat, w którym powstała chrzcielnica. Niekiedy na
chrzcielnicach występuje znaczna ilość gmerków. Pokrywają one np. czaszę chrzcielnicy w Turzy
i są świadectwem fundacji cechów. W Czchowie znajdują się one obok herbu Czchowa i herbów
szlacheckich jako dowód wspólnej fundacji. Zdają się świadczyć o rosnącym znaczeniu cechów
w życiu kraju.
255 Por. J. Gadomski. Funkcja kościołów fundacji Kazimierza Wielkiego w świetle heraldycznej rzeźby architektonicznej,
[w:] Funkcja dzieła sztuki. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki - Szczecin, listopad 1970. Warszawa 1972. s. 106;
,.Herb Orzeł w kościołach kazimierzowskich należy pojmować przede wszystkim jako osobiste godło monarchy - fundator
akcentował w ten sposób swoją rolę w budowie nowej świątyni". Opinię tę autor powtórzył w pracy Sale gotyckie w domu
przy Rynku Głównym 17 w Krakowie i ich dekoracja rzeźbiarska, [w:] Sztuka i ideologia XIV wieku. Materiały Sympozjum
Komitetu Nauk o Sztuce Polskiej Akademii Nauk. Warszawa, 29 i 30 listopada 1973 г.. pod red. P. Skubiszewskiego,
Warszawa 1975. s. 109.
25* Por. rozdz. III. s. 35-36.
257 Gadomski. Funkcja kościołów Kazimierza Wielkiego____ passim.