DOI Artikel:
Mikocka-Rachubowa, Katarzyna: Nagrobki Stefana Batorego i Anny Jagiellonki w katedrze wawelskiej. Kilka uwag i hipotez
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14265#0095
92
KATARZYNA MIKOCKA
zycję centralnej części pomnika — sarkofag z leżącą figurą zmarłego króla, nawiązujący w jakiś
sposób układem do przedstawień dwóch ostatnich Jagiellonów, zastąpiono reliefową płytą. Nietrudno
zauważyć, że przedstawienie króla w ten sposób oddala go od wizerunków Zygmuntów, a zbliża
do płyty nagrobnej Anny Jagiellonki. Nad królem miała być umieszczona tarcza z herbami pań-
stwowymi — Orłem i Pogonią. Ponieważ pierwotnie w zwieńczeniu miała się znaleźć jedynie tablica
inskrypcyjna. godła państwowe miały być powtórnie przedstawione na chorągwiach, trzymanych
przez aniołki w spływach. Tymczasem herby Polski i Litwy umieszczono nie we wnęce arkadowej,
a w tympanonie zwieńczenia — w tym wypadku chorągwie z godłami państwowymi w górze kom-
pozycji były już zbyteczne i dlatego zapewne zostały zastąpione neutralnym motywem dekora-
cyjnym, jakim były aniołki z amforami, ustawione na nasadnikach kolumn (nawiasem mówiąc,
aniołki te wydają się być w zwieńczeniu nagrobka zupełnie zbyteczne, powodując zagęszczenie
dekoracji w tym miejscu i powtarzając motyw amfor, zastosowany raz już w spływach). Za-
stanawiającą sprawą jest umieszczenie w zwieńczeniu obok herbów Polski i Litwy z literami Ba-
torego, herbu Sforzów z literami Anny Jagiellonki. Nie można tego uznać za zwykłą chęć
podkreślenia przez królową swojej roli jako fundatorki — umieszczenie herbu jej matki w zwieńczeniu,
w eksponowanym miejscu, obok godeł państwowych, podczas gdy rodowe herby Batorego zostały
zepchnięte na cokół, zmusza do zastanowienia.
Ponieważ nowe elementy wprowadzone do nagrobka mają wyraźny związek z osobą królowej
Anny, można by wysunąć przypuszczenie, że zmiana programu dzieła, dokonana z inicjatywy fun-
datorki, mogła mieć na celu szczególne zaakcentowanie roli królowej w zdobyciu przez Stefana
Batorego królewskiej godności. Jak wiadomo, to Annę Jagiellonkę szlachta obwołała królem (15X11
1575 г.), dając jej za męża Stefana Batorego, który poślubiając ją jednocześnie został królem.
Dlatego też może w zwieńczeniu umieszczono zespól herbów, który wiąże się raczej z osobą
Jagiellonki, niż zmarłego króla, a wizerunek króla jest wzorowany na jej wizerunku nagrobnym,
jako osoby, przez którą Batory związał się z Jagiellonami, a nie bezpośrednio na posągach Zygmun-
tów. Zauważyć również należy, że Jagiellonka przy określaniu atrybutów króla pamiętała o tym,
że ma on trzymać jabłko, symbol dziedziczności tronu w lewej ręce, a nie jak ona, jej brat i ojciec,
w prawej.
Gdyby nagrobek Stefana Batorego został wykonany zgodnie z pierwotnym, opisanym w umowie
projektem, byłby on pomnikiem króla. Batory spoczywałby na sarkofagu w pełnej godności i do-
stojeństwa pozie, tradycyjnie przyjętej dla wizerunków królewskich, w kompozycji opartej na schema-
cie łuku triumfalnego, w otoczeniu herbów państwowych na kartuszach i proporcach. Po przeprowa-
dzeniu w projekcie nagrobka zmiany powstało dzieło, które jest pomnikiem Stefana Batorego —
męża królowej Jagiellonki. Jego wizerunek wzorowany jest na nagrobku królowej, umieszczony nad
nim napis głosi, że to ona wystawiła nagrobek mężowi, w zwieńczeniu umieszczono zespół herbów
wiążący się z jej osobą (mimo. że przy Orle i Pogoni widnieją litery króla). Rodowe herby
Batorego i kartusz związany z odzyskaniem przez niego dla Polski Inflant w 1582 г., podkreślające
jego osobiste zasługi i godności, umieszczono w mniej eksponowanym miejscu, na cokole.
Przeprowadzona zmiana mogła więc wypływać z chęci wzbogacenia programu nagrobka królowej,
który, jeśli przyjąć ustalenia dotychczas zajmujących się nim badaczy, stał w Kaplicy Zygmuntow-
skiej od około 1592 г. 23 Jego program ze względu na skromną obudowę, ograniczoną miejscem,
jakim dysponowano w kaplicy, nie mógł być zbyt rozbudowany. Dlatego też chciano go może
rozszerzyć o pewne elementy wprowadzone do nagrobka Stefana Batorego. Anna Jagiellonka
przedstawiona w swoim nagrobku w stroju koronacyjnym, w otoczeniu herbów i godeł państwo-
wych schodziła ze świata jako królowa — córka i siostra Jagiellonów. Może chciała też zaznaczyć
jednocześnie swą rolę królowej, której mężem był Stefan Batory — to właśnie mogło być przyczyną
zmiany programu nagrobka króla na taki. gdzie jego osobiste zasługi i godności ustąpiły przed
wyraźnie zaznaczoną zależnością od domu Jagiellonów, z którym osiągnął związek poprzez zawarte
z nią małżeństwo.
Słabą stroną tej hipotezy jest jednak niemożność wyjaśnienia, dlaczego królowa, będąca funda-
Fischinaer. Sani i Gucci.
s. 56.
KATARZYNA MIKOCKA
zycję centralnej części pomnika — sarkofag z leżącą figurą zmarłego króla, nawiązujący w jakiś
sposób układem do przedstawień dwóch ostatnich Jagiellonów, zastąpiono reliefową płytą. Nietrudno
zauważyć, że przedstawienie króla w ten sposób oddala go od wizerunków Zygmuntów, a zbliża
do płyty nagrobnej Anny Jagiellonki. Nad królem miała być umieszczona tarcza z herbami pań-
stwowymi — Orłem i Pogonią. Ponieważ pierwotnie w zwieńczeniu miała się znaleźć jedynie tablica
inskrypcyjna. godła państwowe miały być powtórnie przedstawione na chorągwiach, trzymanych
przez aniołki w spływach. Tymczasem herby Polski i Litwy umieszczono nie we wnęce arkadowej,
a w tympanonie zwieńczenia — w tym wypadku chorągwie z godłami państwowymi w górze kom-
pozycji były już zbyteczne i dlatego zapewne zostały zastąpione neutralnym motywem dekora-
cyjnym, jakim były aniołki z amforami, ustawione na nasadnikach kolumn (nawiasem mówiąc,
aniołki te wydają się być w zwieńczeniu nagrobka zupełnie zbyteczne, powodując zagęszczenie
dekoracji w tym miejscu i powtarzając motyw amfor, zastosowany raz już w spływach). Za-
stanawiającą sprawą jest umieszczenie w zwieńczeniu obok herbów Polski i Litwy z literami Ba-
torego, herbu Sforzów z literami Anny Jagiellonki. Nie można tego uznać za zwykłą chęć
podkreślenia przez królową swojej roli jako fundatorki — umieszczenie herbu jej matki w zwieńczeniu,
w eksponowanym miejscu, obok godeł państwowych, podczas gdy rodowe herby Batorego zostały
zepchnięte na cokół, zmusza do zastanowienia.
Ponieważ nowe elementy wprowadzone do nagrobka mają wyraźny związek z osobą królowej
Anny, można by wysunąć przypuszczenie, że zmiana programu dzieła, dokonana z inicjatywy fun-
datorki, mogła mieć na celu szczególne zaakcentowanie roli królowej w zdobyciu przez Stefana
Batorego królewskiej godności. Jak wiadomo, to Annę Jagiellonkę szlachta obwołała królem (15X11
1575 г.), dając jej za męża Stefana Batorego, który poślubiając ją jednocześnie został królem.
Dlatego też może w zwieńczeniu umieszczono zespól herbów, który wiąże się raczej z osobą
Jagiellonki, niż zmarłego króla, a wizerunek króla jest wzorowany na jej wizerunku nagrobnym,
jako osoby, przez którą Batory związał się z Jagiellonami, a nie bezpośrednio na posągach Zygmun-
tów. Zauważyć również należy, że Jagiellonka przy określaniu atrybutów króla pamiętała o tym,
że ma on trzymać jabłko, symbol dziedziczności tronu w lewej ręce, a nie jak ona, jej brat i ojciec,
w prawej.
Gdyby nagrobek Stefana Batorego został wykonany zgodnie z pierwotnym, opisanym w umowie
projektem, byłby on pomnikiem króla. Batory spoczywałby na sarkofagu w pełnej godności i do-
stojeństwa pozie, tradycyjnie przyjętej dla wizerunków królewskich, w kompozycji opartej na schema-
cie łuku triumfalnego, w otoczeniu herbów państwowych na kartuszach i proporcach. Po przeprowa-
dzeniu w projekcie nagrobka zmiany powstało dzieło, które jest pomnikiem Stefana Batorego —
męża królowej Jagiellonki. Jego wizerunek wzorowany jest na nagrobku królowej, umieszczony nad
nim napis głosi, że to ona wystawiła nagrobek mężowi, w zwieńczeniu umieszczono zespół herbów
wiążący się z jej osobą (mimo. że przy Orle i Pogoni widnieją litery króla). Rodowe herby
Batorego i kartusz związany z odzyskaniem przez niego dla Polski Inflant w 1582 г., podkreślające
jego osobiste zasługi i godności, umieszczono w mniej eksponowanym miejscu, na cokole.
Przeprowadzona zmiana mogła więc wypływać z chęci wzbogacenia programu nagrobka królowej,
który, jeśli przyjąć ustalenia dotychczas zajmujących się nim badaczy, stał w Kaplicy Zygmuntow-
skiej od około 1592 г. 23 Jego program ze względu na skromną obudowę, ograniczoną miejscem,
jakim dysponowano w kaplicy, nie mógł być zbyt rozbudowany. Dlatego też chciano go może
rozszerzyć o pewne elementy wprowadzone do nagrobka Stefana Batorego. Anna Jagiellonka
przedstawiona w swoim nagrobku w stroju koronacyjnym, w otoczeniu herbów i godeł państwo-
wych schodziła ze świata jako królowa — córka i siostra Jagiellonów. Może chciała też zaznaczyć
jednocześnie swą rolę królowej, której mężem był Stefan Batory — to właśnie mogło być przyczyną
zmiany programu nagrobka króla na taki. gdzie jego osobiste zasługi i godności ustąpiły przed
wyraźnie zaznaczoną zależnością od domu Jagiellonów, z którym osiągnął związek poprzez zawarte
z nią małżeństwo.
Słabą stroną tej hipotezy jest jednak niemożność wyjaśnienia, dlaczego królowa, będąca funda-
Fischinaer. Sani i Gucci.
s. 56.