Rocznik Historii Sztuki (14.1984)

112

MATEUSZ PAWLACZYK

6. Ołobok. kośc. sukurs.. 1 ćw. XVI w. — rzut przyziemia

rozwojowej kościoła wiejskiego wykształconego w takim schemacie już w XIII wieku na bazie
procesu powstawania sieci parafialnej i tworzenia ośrodków kościelnych poza skupiskami grodowymi
i wczesnomiejskimi. Schemat ten okazał się bardzo trwały i w przypadku kościołów wiejskich
powtarzany był aż do XIX wieku zarówno w materiale drewnianym, jak i ceglanym czy kamiennym.
Podnoszony częstokroć w literaturze archetypowy charakter dwudzielnego planu kościoła i w związku
z tym jego pochodzenie od pratypu kwadratowej chaty zrębowej nie wydaje się tak oczywisty
i wymaga odrębnej krytyki18. W tym miejscu należy tylko zaznaczyć, że plan ten wykształcony
został głównie na bazie wspomnianych już uwarunkowań funkcjonalnych, liturgicznych i konstrukcyj-
nych.

Ukształtowanie przestrzeni wewnętrznej kościołów jednokalenicowych wynikło również z podobnych
czynników, wykazując współzależność z układem planu. Odzwierciedla rozczłonowanie obiektu na
nawę i prezbiterium, wyodrębniając to ostatnie przez jego zwężenie oraz umieszczenie pomiędzy
nimi belki tęczowej. Wnętrze prezbiterium otwarte jest do nawy na całej swojej wysokości i szerokości,
przy czym oba te człony nakryte są płaskim deskowanym stropem na jednym poziomie, pod
którym często umieszczano podciąg poprzeczny dekorowany podobnym co belka tęczowa profilem.
Regułą jest również niewielkie podwyższenie posadzki czy podłogi prezbiteriuml9. Żaden spośród
trzynastu obiektów reprezentujących grupę jednokalenicową nie posiada luku tęczowego. Nie wydaje
się jednak, by brak tego elementu był programową cechą tej odmiany. Jest on bowiem znany
w kilku innych obiektach (np. Chlewo, Tarnowo Pałuckie, Wierzenica, Gołębin Stary, Kłodawa).

Is Pogląd ten wypowiedziany dość dawno, bo w końcu XIX w. jest nadal powszechny, mimo, że skutecznie z nim
polemizowano przy okazji millenijnych badań nad architekturą początków chrześcijaństwa. W tym miejscu chciałbym
podnieść jeden tylko jego aspekt. Wg badań Nowackiego (op. cii., II. s. 558-59) w archidiecezji poznańskiej liczba
ośrodków protoparafialnych i parafialnych kształtowała się następująco: w wieku X—XI — 35; XII — 97: XIII — 375;
XIV - 557. Łatwo więc zauważyć, że największe nasilenie rozwoju sieci parafialnej; i co za tym idzie - budowy nowych
kościołów, nastąpiło w XIII i XIV wieku. Dodajmy jeszcze, że liczba poświadczonych archeologicznie bądź źródłowo
kościołów kamiennych z X —XII wynosi ok. 70. Stąd też wniosek, iż kościoły drewniane przed ok. 1200 r. należały do
wyjątków; ich ilość znacznie się zwiększyła dopiero w XIII i XIV w. i wtedy dopiero mógł wykształcić się schemat
świątyni drewnianej, nawiązującej w planie do rozwiązań kamiennych. Pod względem konstrukcji XIII - XIV-wieczny kościół
drewniany mógł mieć charakter importu, tzn. zawierał elementy konstrukcji tzw. Râhmbau. podobnej zresztą do znanych
już rozwiązań z XV w. (por. Krassowski. Ze studiów____ s. 24). Brak jednoznacznych powiązań architektury zacho-
wanych kościołów drewnianych z XV-XVI w. z prymitywnym budownictwem wieńcowym czasów przedchrześcijańskich, oraz
założenie, że pierwsze kościoły (do XII w.) budowano w monumentalnych, kamiennych formach, wytłumaczyć można
m. in. odmienną ideologią młodej feudalno-kościelnej struktury państwowej, polemizującej z rodzimą, pogańsko-słowiańską
tradycją kulturową.

I? Obecnie najczęściej zachowały się podłogi drewniane, jednak sądząc z opisów wizytacyjnych pierwotnie liczniejsze
były posadzki ceglane lub kamienne (..Pavimentum lateribus stratum...". AAG, Wiz. I, fol. 53. dotyczy kościoła w Tarnowie
Pałuckim).