Rocznik Historii Sztuki (14.1984)

ARCHITEKTURA SZFSNASTOWIECZNYCH KOŚCIOŁÓW DREWNIANYCH WIELKOPOLSKI

113

0 5 Ют

' _I_I_I_t_I

7. Koźmin, kośc. sukurs.. 1570 r. - rzut przyziemia

których ze względu na ukształtowaną w późniejszych przebudowach formę nie można zaliczyć w po-
czet grupy jednokalenicowej. Wnętrza kościołów oświetlone były oknami umieszczonymi z reguły
tylko w ścianach południowych. Nawet jeśli niektóre kościoły posiadają obecnie okna również od
północy, to najczęściej są one nieco inne niż południowe, o różnych kształtach, rozmiarach oraz
innej konstrukcji i dekoracji obramień, czyli o cechach świadczących o późniejszym ich przebiciu.
Z przebadanych obiektów tylko dwa posiadają pierwotne okna po obu stronach nawy i prezbiterium
(Lubstówek — 1639 r. i Starygród — poł. XVII w.), jednak w obu wypadkach chodzi o realizacje
z głębi XVII wieku, kiedy to powyższa reguła zaczynała tracić znaczenie. Przykłady wcześniejsze
pochodzące z XVI i pocz. XVII wieku regule tej bez wyjątku się podporządkowują, podobnie jak
niektóre obiekty późniejsze (Gołębin Stary — 1665 г.). Dość często we wschodnich ścianach prezbi-
terium umieszczano dodatkowe małe okienko, najczęściej okrągłe lub kwadratowe, otwierające się
pierwotnie powyżej ołtarza głównego. Do kościoła prowadziły zazwyczaj dwa wejścia: jedno umiesz-
czone z reguły od zachodu, drugie od południa. Czasami wejście południowe zastępowano pół-
nocnym, zawsze jednak umotywowane było to względami lokalizacyjnymi jak np. w Dolsku czy
Słupcy, gdzie decydowało położenie sąsiadującego budynku szpitalnego, lub w Grębaninie, gdzie
z kolei wzięto pod uwagę położenie drogi wiejskiej. Wejście zachodnie znajdowało się na osi
kościoła, a ponad nim na całej szerokości nawy umieszczano chór muzyczny zawieszony pierwotnie
na długim profilowanym podciągu osadzonym w zrębie ścian wzdłużnych i nie podpartym słupami.
Mimo, że najstarsze wzmianki o chórach muzycznych pojawiają się w wizytacjach dopiero w końcu
XVII wieku20, to jednak ich istnienie już w XVI stuleciu nie ulega wątpliwości, choćby ze względu
na fakt, że w kilku wypadkach fragmentarycznie zachowały się niektóre ich elementy bądź ślady
pierwotnej konstrukcji (Koźmin — 1570 г.. Blizanów - 1532 г., Starygród - poł. XVII w.). Począt-
kowo chóry muzyczne nie były przystosowane do dźwigania organów czy pozytywów, te bowiem
pojawiły się dopiero w końcu XVII wieku i pociągnęły za sobą konieczność przebudowy polegającej
na powiększeniu chóru, często w formie wystawki i wzmocnieniu dodatkową konstrukcją slupów.
Być może dopiero wówczas chór muzyczny trafił do notât wizytacyjnych, gdyż prawie zawsze jego
opis łączy się ze wzmianką o organach lub pozytywie.

Dekoracyjny detal architektoniczny występuje we wnętrzu kościołów jednokalenicowych w postaci
profilowanych belek tęczowych, czasem podciągów poprzecznych, wzdłużnych lub podchórowych, oraz
obramień okiennych i portali. Najliczniej zachowane są belki tęczowe; niejednokrotnie są one jedynymi
pierwotnymi elementami w obiektach gruntownie przebudowanych (np. w Dobrosołowie). Bogate

:" Por. opis z 1684 r. kościoła w Zakrzewie: ..Chorus supra porta maiorem Eccla ..." (AAP. AV 17. fol. 142)
lub z 1695 r. kościoła w Nowej Wsi Królewskiej: ..Chorus ligneus depretus in quus est organum vulgo Pozytyw ..."
(AAP. AV IX. fol. 369).

15 -- Rocznik Historii... t. XIV