DOI article:
Pawlaczyk, Mateusz: Architektura szesnastowiecznych kościołów drewnianych z terenu Wielkopolski
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.14265#0120
ARCHITEKTURA SZFSN ASTO WIECZNYCH KOŚCIOŁÓWn DREWNIANYCH WIELKOPOLSKI I 17
U. Tarnowo Pałuckie, kośc. fil.. XVI w. — widok ogólny wnętrza w kierunku zach.
1600 do kościoła w Rzgowie. Tam jednak była to kaplica drewniana, zrębowa, na planie ośmioboku,
nakryta kopulą z latarnią; realizowała więc typowy dla okresu Odrodzenia model kaplicy grobowej
i jest jedynym chyba znanym przykładem takiego rozwiązania w materiale drewnianym.
Wspólnym elementem omawianej grupy kościołów jest także najogólniej pojęta konstrukcja
zrębowa ścian. Jednak bardziej wnikliwa analiza pozwala rozróżnić zasadniczo dwa sposoby rozwią-
zywania narożnych złączy:
— na nakładkę z krytym czopem o wykroju najczęściej prostokątnym, rzadziej kwadratowym;
— na „rybi ogon", o skośnych powierzchniach stykowych nakładki i trapezowym przekroju zaciosów;
przy czym obydwa rozwiązania stosowano wymiennie, czasem w tym samym obiekcie. Znamienne
jest jednak, że złącza na nakładkę z krytym czopem, jako forma bardziej dojrzała i wymagająca
większych umiejętności ciesielskich, stosowane były w obiektach o wyższym poziomie technicznym
i — co szczególne — w obiektach przede wszystkim starszych26. W interesujących nas przykładach
takie rozwiązanie zastosowano w kościołach w Koźminie, Ołoboku, Nowej Wsi Królewskiej, Rzgowie,
Graboszewie, Wierzenicy. częściowo w Dolsku i innych. Natomiast złącza na „rybi ogon" występują
w obiektach bądź późniejszych, bądź o wyraźnie niższym poziomie technicznym i jednocześnie nie
posiadających wcale albo w minimalnym tylko zakresie detali architektonicznych (np. Koza Wielka,
Samarzewo, Kamienna, Grębanin).
Najbardziej typowe dla omawianych kościołów rozwiązanie konstrukcji dachu oparte jest na
schemacie więźby krokwiowo-storczykowej z alternacją kozłów więzarowych i pośrednich oraz usztyw-
niającą wzdłużnie ramą kratownicy utworzoną ze storczyków, płatwi i systemu zastrzałów bądź tzw.
krzyży św. Andrzeja. Przy czym sposób podwieszenia storczyków oraz ich długość rozwiązywane
były rozmaicie. W niektórych wypadkach storczyk przebiegał na całej wysokości kozła więzarowego,
od zwidłowania krokwi poprzez jętki aż do pławi stropowej obejmując ją parą krótkich zastrzałów
i podwieszając środek belki stropowej, samemu będąc podwieszanym parami długich ramion do
2(1 Kalinowski. Krassowski. Miłobedzki. op. cit.. s. 39; również Krassowski. Ze studiów____ s. 6.
U. Tarnowo Pałuckie, kośc. fil.. XVI w. — widok ogólny wnętrza w kierunku zach.
1600 do kościoła w Rzgowie. Tam jednak była to kaplica drewniana, zrębowa, na planie ośmioboku,
nakryta kopulą z latarnią; realizowała więc typowy dla okresu Odrodzenia model kaplicy grobowej
i jest jedynym chyba znanym przykładem takiego rozwiązania w materiale drewnianym.
Wspólnym elementem omawianej grupy kościołów jest także najogólniej pojęta konstrukcja
zrębowa ścian. Jednak bardziej wnikliwa analiza pozwala rozróżnić zasadniczo dwa sposoby rozwią-
zywania narożnych złączy:
— na nakładkę z krytym czopem o wykroju najczęściej prostokątnym, rzadziej kwadratowym;
— na „rybi ogon", o skośnych powierzchniach stykowych nakładki i trapezowym przekroju zaciosów;
przy czym obydwa rozwiązania stosowano wymiennie, czasem w tym samym obiekcie. Znamienne
jest jednak, że złącza na nakładkę z krytym czopem, jako forma bardziej dojrzała i wymagająca
większych umiejętności ciesielskich, stosowane były w obiektach o wyższym poziomie technicznym
i — co szczególne — w obiektach przede wszystkim starszych26. W interesujących nas przykładach
takie rozwiązanie zastosowano w kościołach w Koźminie, Ołoboku, Nowej Wsi Królewskiej, Rzgowie,
Graboszewie, Wierzenicy. częściowo w Dolsku i innych. Natomiast złącza na „rybi ogon" występują
w obiektach bądź późniejszych, bądź o wyraźnie niższym poziomie technicznym i jednocześnie nie
posiadających wcale albo w minimalnym tylko zakresie detali architektonicznych (np. Koza Wielka,
Samarzewo, Kamienna, Grębanin).
Najbardziej typowe dla omawianych kościołów rozwiązanie konstrukcji dachu oparte jest na
schemacie więźby krokwiowo-storczykowej z alternacją kozłów więzarowych i pośrednich oraz usztyw-
niającą wzdłużnie ramą kratownicy utworzoną ze storczyków, płatwi i systemu zastrzałów bądź tzw.
krzyży św. Andrzeja. Przy czym sposób podwieszenia storczyków oraz ich długość rozwiązywane
były rozmaicie. W niektórych wypadkach storczyk przebiegał na całej wysokości kozła więzarowego,
od zwidłowania krokwi poprzez jętki aż do pławi stropowej obejmując ją parą krótkich zastrzałów
i podwieszając środek belki stropowej, samemu będąc podwieszanym parami długich ramion do
2(1 Kalinowski. Krassowski. Miłobedzki. op. cit.. s. 39; również Krassowski. Ze studiów____ s. 6.