DOI article:
Pawlaczyk, Mateusz: Architektura szesnastowiecznych kościołów drewnianych z terenu Wielkopolski
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.14265#0133
130
MATEUSZ PAWLACZYK
b. c. d. 0.
25. Detale wsporników i zaczepów podokapowych — a. Olobok, 1 ćw. XVI w., prezb. :
b —c. Rzgów. poi. XVI w., prezb. i nawa; d —e. Koźmin. 1570 г.. prezb. i nawa
najstarsze kościoły małopolskie pochodzące z połowy XV wieku54. Anachronizmem jest więc łączenie
tego elementu z podobną formą niektórych śląskich stodół, choćby z tego względu, że stodoły
takie są wyjątkiem i nie występują liczniej poza małymi skupiskami m. in. na Śląsku Cieszyńskim55.
O gotyckości kościoła drewnianego świadczyć mogą również niektóre elementy konstrukcyjne typowe
dla obiektów monumentalnych tego okresu, np. konstrukcja storczykowa więźby z wzdłużnym usztyw-
nieniem kratownicowym i co za tym idzie — wysmukłe proporcje dachu. Średniowieczne, nie tylko
gotyckie tradycje widoczne są ponadto w konsekwentnym braku otworów okiennych w ścianach
północnych. Sytuację taką tłumaczyć można średniowieczną ideologią i obowiązującymi wówczas kry-
teriami wartości, w których północ jako strona świata posiadała semantyczną cechę ujemną, utożsa-
mianą często z metafizycznie pojmowanym złem. Z tych samych względów północna strona cmen-
tarza przykościelnego stanowiła pierwotnie część grzebalną, a przedstawienia na średniowiecznych
tympanonach portali północnych wyobrażały często sceny Sądu Ostatecznego. Gotycki charakter
kościołów drewnianych - przynajmniej w znanych obiektach z innych terenów — podkreślany bywał
cechami stylowymi malarskiej dekoracji wnętrza, choć w tym wypadku elementy klasyczne w postaci
kasetonowych podziałów na stropach dość szybko wkradły się w świat średniowiecznych, jakby
z miniatur przeniesionych wici roślinnych z typową jeszcze dla gotyku ikonografią przedstawień
scen religijnych56.
Proces gotycyzacji kościołów drewnianych pozostawał w niewątpliwym związku ze sztuką oficjalną,
reprezentującą istotne dla tego stylu wartości. I w takiej właśnie relacji tłumaczyć należy mechanizm
przejmowania przez drewnianą architekturę niektórych form sztuki gotyckiej. Z drugiej strony, zacho-
wawczy charakter tej prowincjonalnej architektury pozwalał na trwanie zasymilowanych form gotyckich
głęboko w XVI. a nawet XVII wiek. Proces ten obejmował nie tylko architekturę drewnianą,
również i murowaną o peryferyjnym znaczeniu, a także częściowo pozostałe gatunki sztuki cechowej.
Nie wydaje się prawdopodobne, by zjawisko to tłumaczyć można tzw. „nawrotem do gotyku
w sztuce XVII wieku", jak uczynił to J. Samek, a ostatnio rozpatrywał T. Chrzanowski57.
Propozycje te zakładają bowiem świadomy charakter tego zjawiska, świadome czerpanie ze średnio-
wiecznej tradycji po okresie zadomowionego już i zaakceptowanego renesansu. Natomiast niereprezen-
51 Brykowski. Drewniany...; tenże. Uwagi o konstrukcji i etapach budowy i konserwacji gotyckiego kościoła
w Haczowie. ..Ochrona Zabytków". R. 19: 1966. z. I. s. 20-31.
55 Tezę. jakoby wieloboczne zamknięcia prezbiterium uzależnione były od podobnego rozwiązania niektórych śląskich
stodół podtrzymuje za Lutschem. Dobrzycki. op.cit. s. 15. podobnie inni autorzy.
-,ft Np. dekoracja malarska stropów w Grębieniu i Łaszewie z ok. 1520 — 40 r. (Wolff-Łozińska. op. cit.. s. 178— 187).
V J. Samek. Nawrót do gotyku w sztuce Krakowa pierwszej polowy XVII wieku. ..Folia historiae artium". t. 5; 1969.
s. 71 - 127: również T. Chrzanowski. Ncogotyk około roku 1600 Próba interpretacji, [w:] Sztuka około roku 1600. Materiały
Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki w Lublinie 1972 г.. Warszawa 1974. s. 75- 112. gdzie autor rozpatruje to zjawisko
autonomicznie, twierdząc że nie można go ujmować w aspekcie ani ..nawrotu", ani ..tradycji" (s. 83 — 85); nie ma tam
jednak bliższych odniesień do prowincjonalnej sztuki cechowej, która jest przedmiotem naszych rozważań.
MATEUSZ PAWLACZYK
b. c. d. 0.
25. Detale wsporników i zaczepów podokapowych — a. Olobok, 1 ćw. XVI w., prezb. :
b —c. Rzgów. poi. XVI w., prezb. i nawa; d —e. Koźmin. 1570 г.. prezb. i nawa
najstarsze kościoły małopolskie pochodzące z połowy XV wieku54. Anachronizmem jest więc łączenie
tego elementu z podobną formą niektórych śląskich stodół, choćby z tego względu, że stodoły
takie są wyjątkiem i nie występują liczniej poza małymi skupiskami m. in. na Śląsku Cieszyńskim55.
O gotyckości kościoła drewnianego świadczyć mogą również niektóre elementy konstrukcyjne typowe
dla obiektów monumentalnych tego okresu, np. konstrukcja storczykowa więźby z wzdłużnym usztyw-
nieniem kratownicowym i co za tym idzie — wysmukłe proporcje dachu. Średniowieczne, nie tylko
gotyckie tradycje widoczne są ponadto w konsekwentnym braku otworów okiennych w ścianach
północnych. Sytuację taką tłumaczyć można średniowieczną ideologią i obowiązującymi wówczas kry-
teriami wartości, w których północ jako strona świata posiadała semantyczną cechę ujemną, utożsa-
mianą często z metafizycznie pojmowanym złem. Z tych samych względów północna strona cmen-
tarza przykościelnego stanowiła pierwotnie część grzebalną, a przedstawienia na średniowiecznych
tympanonach portali północnych wyobrażały często sceny Sądu Ostatecznego. Gotycki charakter
kościołów drewnianych - przynajmniej w znanych obiektach z innych terenów — podkreślany bywał
cechami stylowymi malarskiej dekoracji wnętrza, choć w tym wypadku elementy klasyczne w postaci
kasetonowych podziałów na stropach dość szybko wkradły się w świat średniowiecznych, jakby
z miniatur przeniesionych wici roślinnych z typową jeszcze dla gotyku ikonografią przedstawień
scen religijnych56.
Proces gotycyzacji kościołów drewnianych pozostawał w niewątpliwym związku ze sztuką oficjalną,
reprezentującą istotne dla tego stylu wartości. I w takiej właśnie relacji tłumaczyć należy mechanizm
przejmowania przez drewnianą architekturę niektórych form sztuki gotyckiej. Z drugiej strony, zacho-
wawczy charakter tej prowincjonalnej architektury pozwalał na trwanie zasymilowanych form gotyckich
głęboko w XVI. a nawet XVII wiek. Proces ten obejmował nie tylko architekturę drewnianą,
również i murowaną o peryferyjnym znaczeniu, a także częściowo pozostałe gatunki sztuki cechowej.
Nie wydaje się prawdopodobne, by zjawisko to tłumaczyć można tzw. „nawrotem do gotyku
w sztuce XVII wieku", jak uczynił to J. Samek, a ostatnio rozpatrywał T. Chrzanowski57.
Propozycje te zakładają bowiem świadomy charakter tego zjawiska, świadome czerpanie ze średnio-
wiecznej tradycji po okresie zadomowionego już i zaakceptowanego renesansu. Natomiast niereprezen-
51 Brykowski. Drewniany...; tenże. Uwagi o konstrukcji i etapach budowy i konserwacji gotyckiego kościoła
w Haczowie. ..Ochrona Zabytków". R. 19: 1966. z. I. s. 20-31.
55 Tezę. jakoby wieloboczne zamknięcia prezbiterium uzależnione były od podobnego rozwiązania niektórych śląskich
stodół podtrzymuje za Lutschem. Dobrzycki. op.cit. s. 15. podobnie inni autorzy.
-,ft Np. dekoracja malarska stropów w Grębieniu i Łaszewie z ok. 1520 — 40 r. (Wolff-Łozińska. op. cit.. s. 178— 187).
V J. Samek. Nawrót do gotyku w sztuce Krakowa pierwszej polowy XVII wieku. ..Folia historiae artium". t. 5; 1969.
s. 71 - 127: również T. Chrzanowski. Ncogotyk około roku 1600 Próba interpretacji, [w:] Sztuka około roku 1600. Materiały
Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki w Lublinie 1972 г.. Warszawa 1974. s. 75- 112. gdzie autor rozpatruje to zjawisko
autonomicznie, twierdząc że nie można go ujmować w aspekcie ani ..nawrotu", ani ..tradycji" (s. 83 — 85); nie ma tam
jednak bliższych odniesień do prowincjonalnej sztuki cechowej, która jest przedmiotem naszych rozważań.