DOI Artikel:
Chrościcki, Juliusz A.: Rex et Regnum Poloniae: Z dziejów propagandy w sztuce Wazów
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14265#0149
146
JULIUSZ A CHROŚCICKI
Jednym z ważniejszych sposobów działania propagandowego były dzieła sztuki: portrety królewskie
czy magnackie, pomniki, rezydencje, medale, ulotki czy ryciny. Szczególnie istotne wydają się
problemy poznawcze recepcji sztuki jako formy działania propagandy królewskiej, magnackiej czy
religijnej. Schemat działania propagandowego przy pomocy sztuki zakłada istnienie dysponenta
propagandy, który stawia cel propagandowy przed twórcą czy twórcami, którzy przetwarzają je
w dzieło sztuki, oddziaływujące na odbiorców. Odbiorców działania propagandowego danego dzieła
sztuki podzielić można na trzy grupy wedle ich reakcji: pozytywnej, negatywnej i obojętnej wobec
celu propagandowego.
Stosunki między celem pierwotnym dysponenta a efektami działań propagandy u odbiorców
nazwiemy efektywnymi relacjami propagandowymi. Zależność między dysponentem a odbiorcami
określimy jako hierarchiczne relacje propagandowe, a stosunki pomiędzy odbiorcami jako społeczne
relacje propagandowe.
Środki oddziaływania propagandowego sztuki są zależne od kryteriów, które tutaj określone
będą jako teoretyczny wpływ na tego samego odbiorcę (od długości czasu czy sposobu oddziały-
wania), zasięg masowośej odbioru charakterystyczny dla danego dzieła sztuki czy rodzaju sztuki,
wreszcie teoretyczna skuteczność perswazji różna dla poszczególnych typów dzieł.
KROL I KRÓLESTWO
Do symboli państwa polskiego - „Regnum Poloniae" w dobie panowania Wazów zaliczymy
godło państwowe, sztandary i herby poszczególnych ziem Korony, Litwy i terenów lennych, przed-
stawienia ustroju państwa, sejmu obradującego, kult patronów Korony i Litwy, obrzędy władzy
monarszej i tzw. ornamenta królewskie. Ich łączne, powtarzające się działanie propagandowe było
jednym z ważniejszych czynników integrujących narody i dzielnice Królestwa Polskiego.
Druki urzędowe, freski czy malowidła w reprezentacyjnych salach rad miejskich, na elewacjach
ratuszy i zamków, posiadały charakterystyczną dekorację z godłem państwowym. Był to tradycyjny
orzeł jagielloński'1 w koronie, najczęściej noszący na piersi tarczę herbową o pięciu polach z her-
bami Korony i Litwy, Szwecji, Gotlandii z królewskim Snopkiem (po szwedzku Vasa), pośród
wieńca złożonego z chorągwi i tarcz herbowych ziem stanowiących „Corpus Regni". Istniejąca
tradycja umożliwiała użycie tego przedstawienia z ok. 16007 aż do 3 ćwierci XVII w. \ czy
innej kompozycjil\ również powtarzanej później|();
Najbardziej istotne znaczenie dla kodyfikacji godeł państwowych miały znajdujące się w obiegu
monety oraź pieczęcie majestatowe11. O doniosłym znaczeniu symboli królestwa czy króla świadczyć
mogą najlepiej przypadki zaciętej obrony np. chorągwi podczas konfliktów wojennych. Nierzadko
podczas pokoju dochodziło też do sporów w związku z ich brakiem lub lekceważeniem.
W 1593 r. Hans Plumhoff, instygator królewskiego burgrabiego w Gdańsku, oskarżył Radę
Miejską o „crimen majestatis", popełnioną przez usunięcie godła królewskiego podczas prac w sali
Dworu Artusa. Jeszcze trzy lata później Rada Miejska Głównego Miasta usprawiedliwiła się po raz
'> Ruseocki, S. K. Kuczyński. J. Willaume. Godło, barwy i hymn Rzeczypospolitej. Warszawa 1978. s. 48 n.
Prawdopodobnie po raz pierwszy użyty w 1600 r.'na odwrocie karty tytułowej J. Januszowskiego. Statuta. prawa
y conslilucie koronne____ Kraków 1600.
s J. Głuchowski. Ieones książąt i królów polskich. Reprodukcja fototypiczna wydania z 1605 г.. wyd. i wstępem
opatrzyła B. Górska, Wrocław 1979; Constitucie, statuta.- y przywileic____ Kraków 1637.
" Po raz pierwszy użytej na odwrocie karty tytułowej J. Herburta. Statuta Regni Poloniae.... Kraków 1563; zob.
B. Miodońska. Władca i państwo w drzeworycie książkowym XVI w. |w:] Renesans. Sztuka i ideologia. Materiały Sympozjum
Naukowego Komitetu Nauk o Sztuce PAN. Kraków, czerwiec 1972 oraz Sesji Naukowej Stowarzyszenia Historyków. Sztuki
Kielce.'listopad 1973. Warszawa 1976. ił. 32.
111 Powtarzany m. in. Laetitia Poloniae. In celeherrimis Nuptii.s... Vladislai IV... et ... Caeciliae Renatae____ Cracoviae
1637; J. Cynerski-Rachtamowicz. Ieones Amaeniss.. Sereniss. atque augustiss. ... Caeciliae Renatae____ Cracoviae 1641.
11 M. Gumowski. Pieczęcie królów polskich. Kraków 1910. passim; J. A. Szwagrzyk. Pieniądz na ziemiach polskich
X XX w.. Wrocław 1973. passim.
JULIUSZ A CHROŚCICKI
Jednym z ważniejszych sposobów działania propagandowego były dzieła sztuki: portrety królewskie
czy magnackie, pomniki, rezydencje, medale, ulotki czy ryciny. Szczególnie istotne wydają się
problemy poznawcze recepcji sztuki jako formy działania propagandy królewskiej, magnackiej czy
religijnej. Schemat działania propagandowego przy pomocy sztuki zakłada istnienie dysponenta
propagandy, który stawia cel propagandowy przed twórcą czy twórcami, którzy przetwarzają je
w dzieło sztuki, oddziaływujące na odbiorców. Odbiorców działania propagandowego danego dzieła
sztuki podzielić można na trzy grupy wedle ich reakcji: pozytywnej, negatywnej i obojętnej wobec
celu propagandowego.
Stosunki między celem pierwotnym dysponenta a efektami działań propagandy u odbiorców
nazwiemy efektywnymi relacjami propagandowymi. Zależność między dysponentem a odbiorcami
określimy jako hierarchiczne relacje propagandowe, a stosunki pomiędzy odbiorcami jako społeczne
relacje propagandowe.
Środki oddziaływania propagandowego sztuki są zależne od kryteriów, które tutaj określone
będą jako teoretyczny wpływ na tego samego odbiorcę (od długości czasu czy sposobu oddziały-
wania), zasięg masowośej odbioru charakterystyczny dla danego dzieła sztuki czy rodzaju sztuki,
wreszcie teoretyczna skuteczność perswazji różna dla poszczególnych typów dzieł.
KROL I KRÓLESTWO
Do symboli państwa polskiego - „Regnum Poloniae" w dobie panowania Wazów zaliczymy
godło państwowe, sztandary i herby poszczególnych ziem Korony, Litwy i terenów lennych, przed-
stawienia ustroju państwa, sejmu obradującego, kult patronów Korony i Litwy, obrzędy władzy
monarszej i tzw. ornamenta królewskie. Ich łączne, powtarzające się działanie propagandowe było
jednym z ważniejszych czynników integrujących narody i dzielnice Królestwa Polskiego.
Druki urzędowe, freski czy malowidła w reprezentacyjnych salach rad miejskich, na elewacjach
ratuszy i zamków, posiadały charakterystyczną dekorację z godłem państwowym. Był to tradycyjny
orzeł jagielloński'1 w koronie, najczęściej noszący na piersi tarczę herbową o pięciu polach z her-
bami Korony i Litwy, Szwecji, Gotlandii z królewskim Snopkiem (po szwedzku Vasa), pośród
wieńca złożonego z chorągwi i tarcz herbowych ziem stanowiących „Corpus Regni". Istniejąca
tradycja umożliwiała użycie tego przedstawienia z ok. 16007 aż do 3 ćwierci XVII w. \ czy
innej kompozycjil\ również powtarzanej później|();
Najbardziej istotne znaczenie dla kodyfikacji godeł państwowych miały znajdujące się w obiegu
monety oraź pieczęcie majestatowe11. O doniosłym znaczeniu symboli królestwa czy króla świadczyć
mogą najlepiej przypadki zaciętej obrony np. chorągwi podczas konfliktów wojennych. Nierzadko
podczas pokoju dochodziło też do sporów w związku z ich brakiem lub lekceważeniem.
W 1593 r. Hans Plumhoff, instygator królewskiego burgrabiego w Gdańsku, oskarżył Radę
Miejską o „crimen majestatis", popełnioną przez usunięcie godła królewskiego podczas prac w sali
Dworu Artusa. Jeszcze trzy lata później Rada Miejska Głównego Miasta usprawiedliwiła się po raz
'> Ruseocki, S. K. Kuczyński. J. Willaume. Godło, barwy i hymn Rzeczypospolitej. Warszawa 1978. s. 48 n.
Prawdopodobnie po raz pierwszy użyty w 1600 r.'na odwrocie karty tytułowej J. Januszowskiego. Statuta. prawa
y conslilucie koronne____ Kraków 1600.
s J. Głuchowski. Ieones książąt i królów polskich. Reprodukcja fototypiczna wydania z 1605 г.. wyd. i wstępem
opatrzyła B. Górska, Wrocław 1979; Constitucie, statuta.- y przywileic____ Kraków 1637.
" Po raz pierwszy użytej na odwrocie karty tytułowej J. Herburta. Statuta Regni Poloniae.... Kraków 1563; zob.
B. Miodońska. Władca i państwo w drzeworycie książkowym XVI w. |w:] Renesans. Sztuka i ideologia. Materiały Sympozjum
Naukowego Komitetu Nauk o Sztuce PAN. Kraków, czerwiec 1972 oraz Sesji Naukowej Stowarzyszenia Historyków. Sztuki
Kielce.'listopad 1973. Warszawa 1976. ił. 32.
111 Powtarzany m. in. Laetitia Poloniae. In celeherrimis Nuptii.s... Vladislai IV... et ... Caeciliae Renatae____ Cracoviae
1637; J. Cynerski-Rachtamowicz. Ieones Amaeniss.. Sereniss. atque augustiss. ... Caeciliae Renatae____ Cracoviae 1641.
11 M. Gumowski. Pieczęcie królów polskich. Kraków 1910. passim; J. A. Szwagrzyk. Pieniądz na ziemiach polskich
X XX w.. Wrocław 1973. passim.