DOI Heft:
Sympozjum naukowe pt. "Muzeum w epoce kultury masowej" zorganizowane przez Komitet Nauk o Sztuce w Gołuchowie w dniach 28-29 września1979 r.
DOI Artikel:Świecimski, Jerzy: Ekspozycja muzealna jako przedmiot poznania i działania twórczego
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14265#0359
356
SYMPOZJUM NAUKOWE: MUZEUM W EPOCE KULTURY MASOWEJ
jest wtedy świadomie wprowadzany w błąd, a przynajmniej stwarza mu się iluzję obcowania
z autentykiem), albo ilustracjami, które w sensie przedmiotów faktycznie prezentowanych mają
zawsze zdecydowanie odmienny charakter od tego, co przy ich pomocy zostaje przedstawione. Przykła-
dowo, jeśli pewien okaz rzeźby zostaje na wystawie przedstawiony fotogramem (zdarza się to często
np. w wystawach archeologicznych) wówczas ów fotogram jest jako przedmiot (w danym przypadku,
jako utwór plastyczny określonego gatunku) czymś innym od rzeźby, którą obrazuje. Można więc
powiedzieć, że we wszystkich przypadkach takich właśnie ilustracji, tym, co jest zestawialne z przed-
miotem poznania na wystawie nieobecnym nie jest eksponat wzięty jako całość, lecz tylko zawarty
w nim sujet (przedmiot w eksponacie przedstawiony). Eksponat sam nie jest wtedy imitacją czegokolwiek
od siebie innego. Pozostaje też on zawsze w sytuacji bycia tylko przedmiotem faktycznie pokazanym,
a więc — rzecz może paradoksalna — podobnie jak w wystawach typu kolekcji mających wszystkie
eksponaty atiitntyczne.
We wszystkich przypadkach, gdy funkcję eksponatu będącego właściwym przedmiotem poznania
przejmuje jego faksymilowa reprodukcja, bądź przedmiot przedstawiony w odpowiednio dobranym
utworze plastycznym, proces poznawczy, który musi być zrealizowany przez zwiedzającego przypo-
mina tę operację, której dokonujemy normalnie przy odczytywaniu treści realistycznych utworów
plastycznych. Różnica w stosunku do odbioru realistycznych dzieł sztuki polega jedynie na tym,
że eksponat występujący w funkcji ilustracji prowadzi widza z reguły poza strefę (czy też „warstwę")
przedmiotów w nim przedstawionych {sujet): uwaga perceptora zatrzymuje się bowiem na tym,
co stanowiło realny wzorzec („model") przedstawienia. Świat przedmiotów przedstawionych w ekspo-
natach pełniących funkcję ilustracji naukowej już w swym założeniu nie jest traktowany jako auto-
nomiczny, a więc mogący mieć sens nawet bez odniesień do jakiegokolwiek przedmiotu realne-
go, lecz traktowany jest jako „przezroczysty", mający dawać obiektywny, naukowo zweryfikowany,
wgląd w istniejący gdzieś świat rzeczy realnych.
2. Gdy przedmiotem poznania są przedmioty konceptualne, będące w danym przypadku wy-
tworami rozmaitych idei naukowych (przedmiotami twierdzeń), proces poznawczy na wystawie może
przebiegać rozmaicie. Zależy to przede wszystkim od stopnia ogólności tych przedmiotów, jak również
od rodzaju ich odniesień do świata realnego.
a) Istnieje np. grupa przedmiotów konceptualnych, których zobrazowania plastyczne mają charakter
zobrazowań przedmiotów realnych. Należą tu zarówno rekonstrukcje nie istniejących współcześnie
pojedynczych przedmiotów realnych, np. pewnej dawnej budowli, pewnego nieżyjącego człowieka
itp., jak typy morfologiczne (ogólne), oznaczające zespoły jednorodnych, a przynajmniej podobnych
do siebie przedmiotów realnych: współcześnie istniejących, lub już nie istniejących (np. w naukach
przyrodniczych: gatunków współczesnych i wymarłych). Przedmioty konceptualne należące do tej grupy
można by więc określić jako jednostkowe, oraz jako ogólne o niskim stopniu ogólności.
Specyfika wszystkich tych przedmiotów konceptualnych polega na tym, że w swej pierwotnej postaci
(tzn. zanim zostają one zobrazowane w wystawie muzealnej, innymi słowy, gdy występują jeszcze
tylko w odpowiedniej dziedzinie nauki jako jej wytwory) są albo tylko pojęciowo określone, albo
mają postać wyobrażonej przez ich autorów „wizji" przestrzennej. Plastyczne zobrazowania tych
przedmiotów stosowane np. w publikacjach naukowych, ale również w wystawach muzealnych,
stanowią szczegółowe ich dookreślenia i zarazem „urzeczowienia", w każdym bowiem przypadku
zobrazowania takie przedstawiają jakiś przedmiot pojedynczy. Przedmiot taki, niezależnie, czy oznacza
on jakiś pojedynczy przedmiot realny, czy zespól przedmiotów realnych, lub jakiś typ ogólny, może
być w swojej genezie albo wizerunkiem syntetycznym, kumulującym w sobie cechy np. róż-
nych „modeli" realnych, albo wyposażonym w cechy zgeneralizowane (i nigdzie w danej postaci nie
występujące) wizerunkiem idealnym, albo wreszcie „portretem" jakiegoś pojedynczego przedmiotu
realnego, wybranego np. jako „typowy" przedstawiciel w danej klasie systematycznej, lub (np.
w rekonstrukcjach) jako najbardziej prawdopodobny obraz przedmiotu (grupy przedmiotów, typu),
który ma on swą postacią ilustrować. Przedmiot zobrazowany w którykolwiek z powyższych sposobów
zostaje też niejako „podstawiony" w miejsce przedmiotu konceptualnego o którym mówi, lub w miejsce
przedmiotu realnego (zespołu przedmiotów realnych) wyznaczonego danym przedmiotem konceptual-
nym i np. w przypadku rekonstrukcji tylko w części znanego. Zobrazowania tych, zwłaszcza
w pełni nieznanych, dziś już nie istniejących przedmiotów realnych są bardzo charakterystyczne:
SYMPOZJUM NAUKOWE: MUZEUM W EPOCE KULTURY MASOWEJ
jest wtedy świadomie wprowadzany w błąd, a przynajmniej stwarza mu się iluzję obcowania
z autentykiem), albo ilustracjami, które w sensie przedmiotów faktycznie prezentowanych mają
zawsze zdecydowanie odmienny charakter od tego, co przy ich pomocy zostaje przedstawione. Przykła-
dowo, jeśli pewien okaz rzeźby zostaje na wystawie przedstawiony fotogramem (zdarza się to często
np. w wystawach archeologicznych) wówczas ów fotogram jest jako przedmiot (w danym przypadku,
jako utwór plastyczny określonego gatunku) czymś innym od rzeźby, którą obrazuje. Można więc
powiedzieć, że we wszystkich przypadkach takich właśnie ilustracji, tym, co jest zestawialne z przed-
miotem poznania na wystawie nieobecnym nie jest eksponat wzięty jako całość, lecz tylko zawarty
w nim sujet (przedmiot w eksponacie przedstawiony). Eksponat sam nie jest wtedy imitacją czegokolwiek
od siebie innego. Pozostaje też on zawsze w sytuacji bycia tylko przedmiotem faktycznie pokazanym,
a więc — rzecz może paradoksalna — podobnie jak w wystawach typu kolekcji mających wszystkie
eksponaty atiitntyczne.
We wszystkich przypadkach, gdy funkcję eksponatu będącego właściwym przedmiotem poznania
przejmuje jego faksymilowa reprodukcja, bądź przedmiot przedstawiony w odpowiednio dobranym
utworze plastycznym, proces poznawczy, który musi być zrealizowany przez zwiedzającego przypo-
mina tę operację, której dokonujemy normalnie przy odczytywaniu treści realistycznych utworów
plastycznych. Różnica w stosunku do odbioru realistycznych dzieł sztuki polega jedynie na tym,
że eksponat występujący w funkcji ilustracji prowadzi widza z reguły poza strefę (czy też „warstwę")
przedmiotów w nim przedstawionych {sujet): uwaga perceptora zatrzymuje się bowiem na tym,
co stanowiło realny wzorzec („model") przedstawienia. Świat przedmiotów przedstawionych w ekspo-
natach pełniących funkcję ilustracji naukowej już w swym założeniu nie jest traktowany jako auto-
nomiczny, a więc mogący mieć sens nawet bez odniesień do jakiegokolwiek przedmiotu realne-
go, lecz traktowany jest jako „przezroczysty", mający dawać obiektywny, naukowo zweryfikowany,
wgląd w istniejący gdzieś świat rzeczy realnych.
2. Gdy przedmiotem poznania są przedmioty konceptualne, będące w danym przypadku wy-
tworami rozmaitych idei naukowych (przedmiotami twierdzeń), proces poznawczy na wystawie może
przebiegać rozmaicie. Zależy to przede wszystkim od stopnia ogólności tych przedmiotów, jak również
od rodzaju ich odniesień do świata realnego.
a) Istnieje np. grupa przedmiotów konceptualnych, których zobrazowania plastyczne mają charakter
zobrazowań przedmiotów realnych. Należą tu zarówno rekonstrukcje nie istniejących współcześnie
pojedynczych przedmiotów realnych, np. pewnej dawnej budowli, pewnego nieżyjącego człowieka
itp., jak typy morfologiczne (ogólne), oznaczające zespoły jednorodnych, a przynajmniej podobnych
do siebie przedmiotów realnych: współcześnie istniejących, lub już nie istniejących (np. w naukach
przyrodniczych: gatunków współczesnych i wymarłych). Przedmioty konceptualne należące do tej grupy
można by więc określić jako jednostkowe, oraz jako ogólne o niskim stopniu ogólności.
Specyfika wszystkich tych przedmiotów konceptualnych polega na tym, że w swej pierwotnej postaci
(tzn. zanim zostają one zobrazowane w wystawie muzealnej, innymi słowy, gdy występują jeszcze
tylko w odpowiedniej dziedzinie nauki jako jej wytwory) są albo tylko pojęciowo określone, albo
mają postać wyobrażonej przez ich autorów „wizji" przestrzennej. Plastyczne zobrazowania tych
przedmiotów stosowane np. w publikacjach naukowych, ale również w wystawach muzealnych,
stanowią szczegółowe ich dookreślenia i zarazem „urzeczowienia", w każdym bowiem przypadku
zobrazowania takie przedstawiają jakiś przedmiot pojedynczy. Przedmiot taki, niezależnie, czy oznacza
on jakiś pojedynczy przedmiot realny, czy zespól przedmiotów realnych, lub jakiś typ ogólny, może
być w swojej genezie albo wizerunkiem syntetycznym, kumulującym w sobie cechy np. róż-
nych „modeli" realnych, albo wyposażonym w cechy zgeneralizowane (i nigdzie w danej postaci nie
występujące) wizerunkiem idealnym, albo wreszcie „portretem" jakiegoś pojedynczego przedmiotu
realnego, wybranego np. jako „typowy" przedstawiciel w danej klasie systematycznej, lub (np.
w rekonstrukcjach) jako najbardziej prawdopodobny obraz przedmiotu (grupy przedmiotów, typu),
który ma on swą postacią ilustrować. Przedmiot zobrazowany w którykolwiek z powyższych sposobów
zostaje też niejako „podstawiony" w miejsce przedmiotu konceptualnego o którym mówi, lub w miejsce
przedmiotu realnego (zespołu przedmiotów realnych) wyznaczonego danym przedmiotem konceptual-
nym i np. w przypadku rekonstrukcji tylko w części znanego. Zobrazowania tych, zwłaszcza
w pełni nieznanych, dziś już nie istniejących przedmiotów realnych są bardzo charakterystyczne: