DOI Artikel:
Załęski, Krzysztof: Ogrody wolnomularzy w Polsce na przełomie XVIII i XIX wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14576#0107
OGRODY WOLNOMULARZY W POLSCE NA PRZKŁOMIE XVIII I XIX WIEKU
101
wymienione przez Wegnera nazwy: Świątynia Minerwy, Świątynia Przyjaźni, Świątynia Miłości i Świątynia
Harmonii.
Teoretyczny wywód Alicji Kępińskiej zgodny jest w konkluzji z wynikami poszukiwań odpowiednika
ikonograficznego, będącego nośnikiem idei zawartej nie tylko w malowidle Norblina, ale także w elemen-
tach architektury ogrodowej Arkadii. W konwencjonalnej kompozycji, jaką jest widok spod łuku greckiego
na świątynię Diany w Arkadii, nota bene kompozycji wielokrotnie powtarzanej, można też odczytać frag-
ment obrazu kobiecej loży Mopsa, w którym droga wiodła przez Łuk czy też Bramę Miłości do Świątyni
Miłości (il. 7). Bliższym prawdy wydaje się jednak wyraźny związek między ryciną Jana Zachariasza Freya
według rysunku Vogla Widok świątyni w Arkadii (il. 8), na której obaj artyści wręczają właścicielce parku
wydany właśnie Zbiór pamiątek... z zamieszczoną w angielskiej Konstytucji ryciną Johna Pine'a, przedsta-
wiającą wręczenie tej księgi księciu Filipowi Whartonowi przez ustępującego wielkiego mistrza księcia Johna
Montague (któremu Konstytucja jest dedykowana) na tle otwartej świątyni Salomona: nad nią, na obłoku,
rydwan Apollona zaprzężony w cztery białe konie (il. 9). Przedstawione na rycinie porządki architektoniczne:
dorycki, joński, koryncki i kompozytowy, ukazują rozwój kunsztu budowlanego. Piątym porządkiem, naj-
wyższym, jest wolnomularstwo, symbolizowane przez Apollona (Słońce oznaczające prawdę, męstwo, spra-
wiedliwość, siłę twórczą). Egzemplarze Konstytucji Andersona znajdowały się także w polskich lożach28.
Dlaczego na plafonie świątyni Norblin nie namalował Apollona lecz poprzedzającą go Jutrzenkę?
Kępińska wyjaśnia to następująco: „fresk przedstawia nie Apolla, lecz Jutrzenkę, czyli przejście między nocą
a dniem, co w połączeniu z Dianą, patronką świątyni, daje przewagę ciężaru po stronie nocy". Możliwe jest
też inne wyjaśnienie tej kwestii, wiążące się z odmiennym wcieleniem Apollona, który jak podaje Słownik
mitologiczny Alojzego Osińskiego - „wygnany z nieba iest królem Arkadyi"29. Aurora natomiast, to - według
tego autora - „Jutrzenka, bogini przodująca dniowi, która zaprzągłszy konie do wozu Słońca, na swoim go
wyprzedzała"30. Dla wolnomularzy mogło to oznaczać, że ciemności będą już wkrótce rozproszone.
Konfrontując tekst opisu Arkadii (pióra jej właścicielki) z „obrazem" i „rytuałem" loży „Dobroczyn-
ności" można dopatrzeć się w rysunkach Norblina, przedstawiających wnętrza Świątyni Diany, symbolicz-
nych znaczeń elementów wystroju i wyposażenia. Radziwiłłowa pisze o szczęśliwym pomazańcu „który
przechodząc koło posągu milczenia wtajemnicza się w cuda Panteonu". Posąg ten przypominał członkom
loży o jednym z trzech podstawowych obowiązków wolnomularskich. Na zapytanie Mistrza loży adopcyj-
nej, jakie są obowiązki masonki, odpowiedź brzmiała „Słuchać, pracować, milczeć".
Lwy kamienne były ustawione w Arkadii zarówno wewnątrz świątyni Diany, jak i na zewnątrz, przed
zachodnim portykiem na zakończeniu schodów. Zostały później przewiezione do Królikarni, gdzie służyły
jako ozdoba mostu31. W wolnomularstwie (stopień szósty) lew wiąże się z królem Cyrusem, któremu ukazał
się we śnie. Znakiem rozpoznawczym mistrza jest „lwia łapa" {lions paw)32.
Ołtarz odgrywał ważną rolę w rytuale wolnomularskim. Jest on widoczny na najstarszym wizerunku
masona z 1735 r.33 Znajdujemy go również poza świątynią, na tle natury (il. 10). Taki sam ołtarz znajdował się
na Wyspie Ofiar w Arkadii (il. 11). Trafnie odczytali symbolikę tej części parku odwiedzający Arkadię Anglicy
w utrzymanym w duchu wolnomularskim wierszu, wpisanym do Księgi Pamiątkowej34 Heleny Radziwiłłowej:
Whether I wander on the sacred isle
Where shelter'd' heath its own mysterious shade
Each virtue finds a consecratedpile
Each generous sentiment an homage paid;
28 „Sumariusz Papierów S: i D: Świątynia Izis, od samego założenia swego Początku, aż do Ru P.\ S.\ 5783 inclusive" wy-
mienia pod nr 32 „List Francuzki Imieniem Naywsp., y Naypot. W:. M.\ Przew:. Świątyni Izis przesłany; zalecający do przyięcia
Światowego Bagieńskiego Gratis, szczegulniey przez Naywsp. B.\ Humbert Zaręczonego. Przyjęcie to in gratiam nadesłanych
z Wspaniałey Stolicy Londyńskiej Konstytucyi w Wyższych uczczone było Stopniach. Wyprawiony przez Naywsp. B.\ Elie d'Aloy,
pod dniem 17tym Lutego, R.\ P.\ Ś.\ 5782". Warszawa, Biblioteka Narodowa, BOZ 1760, I, k. 420.
29 A. O s i ń s к i, Słownik mitologiczny, Z przyłączeniem Obrazo-pismu (Iconologia), t. 1, Warszawa 1806, s. 203.
30 Ibidem, s. 281.
31 P Jaworski, Antyk w Królikarni. Architektura i zbiory artystyczne, „Rocznik Historii Sztuki", XXIX, 2004, s. 215-217.
32 N. W o j t o w i с z, Masoneria. Mały słownik, Warszawa 2006, s. 219.
33 L. Hass, Sekta farmazon ii warszawskiej, Warszawa 1980, il. 8.
34 Muzeum w Nieborowie i Arkadii, Oddział Muzeum Narodowego w Warszawie, nr inw. Rkp 171. Za pomoc w odczytaniu
rękopisu pragnę podziękować Panu Prof. dr. hab. Wiesławowi Juszczakowi.
101
wymienione przez Wegnera nazwy: Świątynia Minerwy, Świątynia Przyjaźni, Świątynia Miłości i Świątynia
Harmonii.
Teoretyczny wywód Alicji Kępińskiej zgodny jest w konkluzji z wynikami poszukiwań odpowiednika
ikonograficznego, będącego nośnikiem idei zawartej nie tylko w malowidle Norblina, ale także w elemen-
tach architektury ogrodowej Arkadii. W konwencjonalnej kompozycji, jaką jest widok spod łuku greckiego
na świątynię Diany w Arkadii, nota bene kompozycji wielokrotnie powtarzanej, można też odczytać frag-
ment obrazu kobiecej loży Mopsa, w którym droga wiodła przez Łuk czy też Bramę Miłości do Świątyni
Miłości (il. 7). Bliższym prawdy wydaje się jednak wyraźny związek między ryciną Jana Zachariasza Freya
według rysunku Vogla Widok świątyni w Arkadii (il. 8), na której obaj artyści wręczają właścicielce parku
wydany właśnie Zbiór pamiątek... z zamieszczoną w angielskiej Konstytucji ryciną Johna Pine'a, przedsta-
wiającą wręczenie tej księgi księciu Filipowi Whartonowi przez ustępującego wielkiego mistrza księcia Johna
Montague (któremu Konstytucja jest dedykowana) na tle otwartej świątyni Salomona: nad nią, na obłoku,
rydwan Apollona zaprzężony w cztery białe konie (il. 9). Przedstawione na rycinie porządki architektoniczne:
dorycki, joński, koryncki i kompozytowy, ukazują rozwój kunsztu budowlanego. Piątym porządkiem, naj-
wyższym, jest wolnomularstwo, symbolizowane przez Apollona (Słońce oznaczające prawdę, męstwo, spra-
wiedliwość, siłę twórczą). Egzemplarze Konstytucji Andersona znajdowały się także w polskich lożach28.
Dlaczego na plafonie świątyni Norblin nie namalował Apollona lecz poprzedzającą go Jutrzenkę?
Kępińska wyjaśnia to następująco: „fresk przedstawia nie Apolla, lecz Jutrzenkę, czyli przejście między nocą
a dniem, co w połączeniu z Dianą, patronką świątyni, daje przewagę ciężaru po stronie nocy". Możliwe jest
też inne wyjaśnienie tej kwestii, wiążące się z odmiennym wcieleniem Apollona, który jak podaje Słownik
mitologiczny Alojzego Osińskiego - „wygnany z nieba iest królem Arkadyi"29. Aurora natomiast, to - według
tego autora - „Jutrzenka, bogini przodująca dniowi, która zaprzągłszy konie do wozu Słońca, na swoim go
wyprzedzała"30. Dla wolnomularzy mogło to oznaczać, że ciemności będą już wkrótce rozproszone.
Konfrontując tekst opisu Arkadii (pióra jej właścicielki) z „obrazem" i „rytuałem" loży „Dobroczyn-
ności" można dopatrzeć się w rysunkach Norblina, przedstawiających wnętrza Świątyni Diany, symbolicz-
nych znaczeń elementów wystroju i wyposażenia. Radziwiłłowa pisze o szczęśliwym pomazańcu „który
przechodząc koło posągu milczenia wtajemnicza się w cuda Panteonu". Posąg ten przypominał członkom
loży o jednym z trzech podstawowych obowiązków wolnomularskich. Na zapytanie Mistrza loży adopcyj-
nej, jakie są obowiązki masonki, odpowiedź brzmiała „Słuchać, pracować, milczeć".
Lwy kamienne były ustawione w Arkadii zarówno wewnątrz świątyni Diany, jak i na zewnątrz, przed
zachodnim portykiem na zakończeniu schodów. Zostały później przewiezione do Królikarni, gdzie służyły
jako ozdoba mostu31. W wolnomularstwie (stopień szósty) lew wiąże się z królem Cyrusem, któremu ukazał
się we śnie. Znakiem rozpoznawczym mistrza jest „lwia łapa" {lions paw)32.
Ołtarz odgrywał ważną rolę w rytuale wolnomularskim. Jest on widoczny na najstarszym wizerunku
masona z 1735 r.33 Znajdujemy go również poza świątynią, na tle natury (il. 10). Taki sam ołtarz znajdował się
na Wyspie Ofiar w Arkadii (il. 11). Trafnie odczytali symbolikę tej części parku odwiedzający Arkadię Anglicy
w utrzymanym w duchu wolnomularskim wierszu, wpisanym do Księgi Pamiątkowej34 Heleny Radziwiłłowej:
Whether I wander on the sacred isle
Where shelter'd' heath its own mysterious shade
Each virtue finds a consecratedpile
Each generous sentiment an homage paid;
28 „Sumariusz Papierów S: i D: Świątynia Izis, od samego założenia swego Początku, aż do Ru P.\ S.\ 5783 inclusive" wy-
mienia pod nr 32 „List Francuzki Imieniem Naywsp., y Naypot. W:. M.\ Przew:. Świątyni Izis przesłany; zalecający do przyięcia
Światowego Bagieńskiego Gratis, szczegulniey przez Naywsp. B.\ Humbert Zaręczonego. Przyjęcie to in gratiam nadesłanych
z Wspaniałey Stolicy Londyńskiej Konstytucyi w Wyższych uczczone było Stopniach. Wyprawiony przez Naywsp. B.\ Elie d'Aloy,
pod dniem 17tym Lutego, R.\ P.\ Ś.\ 5782". Warszawa, Biblioteka Narodowa, BOZ 1760, I, k. 420.
29 A. O s i ń s к i, Słownik mitologiczny, Z przyłączeniem Obrazo-pismu (Iconologia), t. 1, Warszawa 1806, s. 203.
30 Ibidem, s. 281.
31 P Jaworski, Antyk w Królikarni. Architektura i zbiory artystyczne, „Rocznik Historii Sztuki", XXIX, 2004, s. 215-217.
32 N. W o j t o w i с z, Masoneria. Mały słownik, Warszawa 2006, s. 219.
33 L. Hass, Sekta farmazon ii warszawskiej, Warszawa 1980, il. 8.
34 Muzeum w Nieborowie i Arkadii, Oddział Muzeum Narodowego w Warszawie, nr inw. Rkp 171. Za pomoc w odczytaniu
rękopisu pragnę podziękować Panu Prof. dr. hab. Wiesławowi Juszczakowi.