DOI article:
Michnik, Antoni: Reprezentacje ludzkiego organizmu w ilustracjach publikacji Fritza Kahna z okresu Republiki Weimarskiej
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.29589#0134
128
ANTONI MICHNIK
do której zachęcał „Kosmos”(na jego łamach Kahn zresztą również publikował). Książka Kahna odróżniała
się od większości publikacji wydawnictwa mających zestandaryzowany format - kieszonkowy rozmiar,
objętość ok. 80 stron - który został w latach 20. przejęty także przez inne wydawnictwa3. W tym modelu
mieściła się wcześniejsza książka Kahna wydana w Franckh’sche Verlagshandlung, Die Zelle (1919). Das
Leben des Menschen natomiast była kosztowną publikacją. Pięć tomów zawiera łącznie ponad tysiąc róż-
nych materiałów wizualnych, w tym około 150 wkładek z kolorowymi ilustracjami. W jej przygotowanie
zaangażowana była znaczna, zmieniająca się w czasie prac wydawniczych, grupa grafików4.
Materiały ilustracyjne z Das Leben des Menschen były reprodukowane również w artykułach prasowych
autorstwa Kahna oraz w kalendarzach przeznaczonych w pierwszej kolejności dla członków Gesellschaft
fur Naturfreunde , w których niekiedy zamieszczano też fragmenty jego tekstów . Poszczególne ilustracje
były wykorzystywane wielokrotnie, powstawały analogiczne ujęcia tych samych przedstawień wykonywane
przez różnych grafików. Co ciekawe, wydawnictwo korzystało z odmiennych wersji ilustracji w kolejnych
dodrukach książki5. W rezultacie powstał zbiór ilustracji heterogenicznych pod względem stylistycznym,
lecz tworzący specyficzne wizualne środowisko z powtarzającymi się tematami. W publikacjach prasowych
Kahn poszerzał załączane materiały wizualne o zdjęcia pochodzące z różnych instytucji medycznych,
a także ilustracje z innych publikacji naukowych6.
Wydawnictwo zapewniło Das Leben des Menschen intensywną reklamę. Od początku kampanii było
podkreślane znaczenie warstwy wizualnej publikacji. Na reklamie zapowiadającej pierwszy tom (umiesz-
czonej w katalogu berlińskiej wystawy poświęconej Kahnowi) ilustracja zajmuje połowę powierzchni
strony. Inna reklama, dotycząca specjalnej oferty zakupu dwóch tomów, zawiera pomniejszone fragmenty
różnych ilustracji. W tym wypadku dominacja materiału wizualnego nad treścią jest szczególnie wyraźna7.
Część ilustracji sprzedawano także w formie samodzielnych plakatów.
Ogólną cechą wizualnej strony publikacji Kahna była jej różnorodność. Graficy oraz ilustratorzy zatrud-
niani przez FrancklTsche Verlagshandlung operowali rozmaitymi stylami, odnosili się również do różnych
konwencji obrazowania. Ta wizualna heterogeniczność pierwotnej publikacji Kahna ustąpiła w latach 40.
spójnej, przemyślanej estetyce jego anglojęzycznych książek. Comelius Borek w swym tekście poświęconym
Kahnowi podkreśla świadomy wybór estetyki dokonany przez autora w chwili wejścia na amerykański
rynek wydawniczy8. Wybrane ilustracje w dalszym ciągu były różnorodne, jednak widoczne jest w nich
dążenie do osiągnięcia wizualnego języka nowoczesnego naukowego racjonalizmu.
Kontekst publikacji Kahna w Franckhfsche Verlagshandlung stanowiły ówczesne kulturowe przemiany
stosunku względem ciała, które znalazły swe odzwierciedlenie również w ewolucji typów medycznych
prezentacji ludzkiego organizmu. Tradycja anatomicznych przedstawień, wywodząca się jeszcze z XVI w.,
ze współpracy Jana van Calcara z Wesaliuszem przy De humani corporis fabrica (1543), uległa w 2.
połowie XIX w. istotnym przekształceniom. Udoskonalanie mikroskopów, a także pojawienie się fotografii,
a następnie radiografii doprowadziło do powstania nowych typów przedstawień ludzkiego ciała, a także do
radykalnego unaukowienia oraz profesjonalizacji ilustracji dzieł z dziedziny medycyny - czego symbolem
stał się atlas anatomiczny Henry’ego Graya (1858). W rezultacie ilustracje tego rodzaju zostały wyłączo-
ne ze świata sztuki, która odwróciła się od naturalistycznego ukazywania ludzkiego ciała9. Ilustracjom
w opracowaniach medycznych zaczęły towarzyszyć nowoczesne wykresy zawierające wyniki mierzalnych
badań (np. EKG) oraz graficzne zobrazowania danych statystycznych. Równolegle, wraz z przemianami
społecznymi towarzyszącymi powstawaniu nowoczesnych państw oraz nowoczesnej kultury masowej poja-
3 Za przykład niech posłuży lewicowa Urania, pomyślana jako wehikuł edukacji robotników na temat nauki uważanej przez
środowiska socjalistyczne za postępową: np. teorii ewolucji, socjologii wiedzy, teorii racjonalnego planowania. Zob. N. Hopwood,
Prodncing a Socialist Popular Science in the Weimar Republic, „History Workshop Journal”, 41, 1996, s. 117-153.
4 Borek sugeruje, że zatrudniony był cały dział graficzny wydawnictwa, prawdopodobne wydaje się również czasowe zwiększanie
zatrudnienia. Borek, op. cit., s. 504.
5 Ibidem, s. 505.
6 New York, Leo Baeck Institute, Center For Jewish History, Arthur and Fritz Kahn Collection, https://archive.org/details/arthur-
fritzkahn [dalej cyt. AFKC] II.2.A 198, 376, 377.
7 Zob. U. von Debschitz, T. von Debschitz, Fritz Kahn - Man Maschine / Maschine Mensch, Springer, Wien 2009,
s. 31.
8 Borek, op. cit., s. 508-509.
9 Por. M. K e m p, M. Wa 11 a c e, Spectacular Bodies: The Art and Science of the Humań Body from Leonardo to Now, Hayward
Gallery, University of Califomia Press, Berkeley, Los Angeles, London, 2000, s. 16-17.
ANTONI MICHNIK
do której zachęcał „Kosmos”(na jego łamach Kahn zresztą również publikował). Książka Kahna odróżniała
się od większości publikacji wydawnictwa mających zestandaryzowany format - kieszonkowy rozmiar,
objętość ok. 80 stron - który został w latach 20. przejęty także przez inne wydawnictwa3. W tym modelu
mieściła się wcześniejsza książka Kahna wydana w Franckh’sche Verlagshandlung, Die Zelle (1919). Das
Leben des Menschen natomiast była kosztowną publikacją. Pięć tomów zawiera łącznie ponad tysiąc róż-
nych materiałów wizualnych, w tym około 150 wkładek z kolorowymi ilustracjami. W jej przygotowanie
zaangażowana była znaczna, zmieniająca się w czasie prac wydawniczych, grupa grafików4.
Materiały ilustracyjne z Das Leben des Menschen były reprodukowane również w artykułach prasowych
autorstwa Kahna oraz w kalendarzach przeznaczonych w pierwszej kolejności dla członków Gesellschaft
fur Naturfreunde , w których niekiedy zamieszczano też fragmenty jego tekstów . Poszczególne ilustracje
były wykorzystywane wielokrotnie, powstawały analogiczne ujęcia tych samych przedstawień wykonywane
przez różnych grafików. Co ciekawe, wydawnictwo korzystało z odmiennych wersji ilustracji w kolejnych
dodrukach książki5. W rezultacie powstał zbiór ilustracji heterogenicznych pod względem stylistycznym,
lecz tworzący specyficzne wizualne środowisko z powtarzającymi się tematami. W publikacjach prasowych
Kahn poszerzał załączane materiały wizualne o zdjęcia pochodzące z różnych instytucji medycznych,
a także ilustracje z innych publikacji naukowych6.
Wydawnictwo zapewniło Das Leben des Menschen intensywną reklamę. Od początku kampanii było
podkreślane znaczenie warstwy wizualnej publikacji. Na reklamie zapowiadającej pierwszy tom (umiesz-
czonej w katalogu berlińskiej wystawy poświęconej Kahnowi) ilustracja zajmuje połowę powierzchni
strony. Inna reklama, dotycząca specjalnej oferty zakupu dwóch tomów, zawiera pomniejszone fragmenty
różnych ilustracji. W tym wypadku dominacja materiału wizualnego nad treścią jest szczególnie wyraźna7.
Część ilustracji sprzedawano także w formie samodzielnych plakatów.
Ogólną cechą wizualnej strony publikacji Kahna była jej różnorodność. Graficy oraz ilustratorzy zatrud-
niani przez FrancklTsche Verlagshandlung operowali rozmaitymi stylami, odnosili się również do różnych
konwencji obrazowania. Ta wizualna heterogeniczność pierwotnej publikacji Kahna ustąpiła w latach 40.
spójnej, przemyślanej estetyce jego anglojęzycznych książek. Comelius Borek w swym tekście poświęconym
Kahnowi podkreśla świadomy wybór estetyki dokonany przez autora w chwili wejścia na amerykański
rynek wydawniczy8. Wybrane ilustracje w dalszym ciągu były różnorodne, jednak widoczne jest w nich
dążenie do osiągnięcia wizualnego języka nowoczesnego naukowego racjonalizmu.
Kontekst publikacji Kahna w Franckhfsche Verlagshandlung stanowiły ówczesne kulturowe przemiany
stosunku względem ciała, które znalazły swe odzwierciedlenie również w ewolucji typów medycznych
prezentacji ludzkiego organizmu. Tradycja anatomicznych przedstawień, wywodząca się jeszcze z XVI w.,
ze współpracy Jana van Calcara z Wesaliuszem przy De humani corporis fabrica (1543), uległa w 2.
połowie XIX w. istotnym przekształceniom. Udoskonalanie mikroskopów, a także pojawienie się fotografii,
a następnie radiografii doprowadziło do powstania nowych typów przedstawień ludzkiego ciała, a także do
radykalnego unaukowienia oraz profesjonalizacji ilustracji dzieł z dziedziny medycyny - czego symbolem
stał się atlas anatomiczny Henry’ego Graya (1858). W rezultacie ilustracje tego rodzaju zostały wyłączo-
ne ze świata sztuki, która odwróciła się od naturalistycznego ukazywania ludzkiego ciała9. Ilustracjom
w opracowaniach medycznych zaczęły towarzyszyć nowoczesne wykresy zawierające wyniki mierzalnych
badań (np. EKG) oraz graficzne zobrazowania danych statystycznych. Równolegle, wraz z przemianami
społecznymi towarzyszącymi powstawaniu nowoczesnych państw oraz nowoczesnej kultury masowej poja-
3 Za przykład niech posłuży lewicowa Urania, pomyślana jako wehikuł edukacji robotników na temat nauki uważanej przez
środowiska socjalistyczne za postępową: np. teorii ewolucji, socjologii wiedzy, teorii racjonalnego planowania. Zob. N. Hopwood,
Prodncing a Socialist Popular Science in the Weimar Republic, „History Workshop Journal”, 41, 1996, s. 117-153.
4 Borek sugeruje, że zatrudniony był cały dział graficzny wydawnictwa, prawdopodobne wydaje się również czasowe zwiększanie
zatrudnienia. Borek, op. cit., s. 504.
5 Ibidem, s. 505.
6 New York, Leo Baeck Institute, Center For Jewish History, Arthur and Fritz Kahn Collection, https://archive.org/details/arthur-
fritzkahn [dalej cyt. AFKC] II.2.A 198, 376, 377.
7 Zob. U. von Debschitz, T. von Debschitz, Fritz Kahn - Man Maschine / Maschine Mensch, Springer, Wien 2009,
s. 31.
8 Borek, op. cit., s. 508-509.
9 Por. M. K e m p, M. Wa 11 a c e, Spectacular Bodies: The Art and Science of the Humań Body from Leonardo to Now, Hayward
Gallery, University of Califomia Press, Berkeley, Los Angeles, London, 2000, s. 16-17.