DOI Artikel:
Michnik, Antoni: Reprezentacje ludzkiego organizmu w ilustracjach publikacji Fritza Kahna z okresu Republiki Weimarskiej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.29589#0138
132
ANTONI MICHNIK
niemieckiej od 2. połowy XIX stulecia aż do upadku III Rzeszy26. Zestawienie człowieka oraz nowocze-
snej maszyny w kulturze niemieckiej związane jest bezpośrednio z myślą Hermanna Helmholtza. Uznał
on, że świat jest jednolitym rezerwuarem odnawialnej energii, która stanowi paliwo wszelkiej aktywności,
zarówno organizmów żywych, jak i maszyn. Energia zużywana przez „ludzkie maszyny” miała stać się
obszarem nowej nauki, nakierowanej na racjonalne zwiększanie wydajności pracy człowieka27. Wizje
ludzkich maszyn w kulturze niemieckiej końca XIX w. były więc nieodłącznie związane z zagadnieniem
energii. W ilustracjach publikacji Kahna jest to doskonale widoczne.
Zacznijmy od zespołu przedstawień jednostki ludzkiej jako organizmu potrzebującego kalorii. Jest to
odrębna grupa wśród omawianych ilustracji, ponieważ ciało człowieka nie stanowi ich głównego tematu.
Istotna jest sama energia, wyrażana poprzez kaloryczną wartość pożywienia. Takie ujęcie można lepiej
zrozumieć w kontekścieówczesnych rozmaitych publikacji propagujących produktywistyczny sposób
postrzegania świata oraz zasadniczą reformę systemu robotniczej pracy. Edukacyjny przekaz tego typu
przedstawień wykorzystywany byłw książkach i w różnych formach kultury masowej. Na przykład wpi-
sujące się w ten nurt ilustracje Ewalda Streletzkiego do trzeciego tomu Das Leben des Menschen zostały
przedrukowane w kalendarzach pisma „Kosmos” na lata 1928 i 192928. Na jednej z kart kalendarza na
rok 1928 (29-30 kwietnia) zreprodukowano ilustrację przedstawiającą zmierzający do tunelu ludzkiej
paszczy „pociąg żywności”, którą człowiek pochłania w ciągu życia (skład pociągu wypisany został na
przydrożnej tablicy). Proces żywienia ukazano jako mechaniczną konieczność dostarczenia organizmo-
wi konkretnych towarów. Przyjęcie koncepcji „przeciętnego człowieka” umożliwia ujęcie tego tematu
w kategorie normatywne: mamy do czynienia z dyskursem naukowych faktów. Ilustracja Streletzkiego
z kalendarza na rok 1929 (28-31 lipca) pokazuje jednak, że relacja pomiędzy pracą a energią jest bar-
dziej złożona - zanim człowiek będzie mógł przyjąć kaloryczny pociąg, musi zostać wykonana praca,
która umożliwi konsumpcję. Streletzki zestawił sześć produktów o różnej wartości kalorycznej (wyraźny
jest w tym miejscu edukacyjny wymiar ilustracji jednoznacznie zalecającej spożycie ryżu jako wysoko-
kalorycznego posiłku). Ciało ludzkie ukazane zostało podczas pracy, która jest nie tylko nacechowana
pozytywnie, lecz rozumiana jako warunek ludzkiej egzystencji. W jednej z ilustracji nieznanego autora,
zamieszczonej w Man in Structure and Function, relacja ta została wytłumaczona w następujący sposób:
„człowiek, który żywi się roślinami oraz zwierzętami, staje przed takim samym problemem co architekt,
który musi wybudować pojedynczy gmach z różnych materiałów z kilku budynków w różnych stylach.
Aby tego dokonać, musi najpierw zburzyć te budynki”29.
Bezpośrednie przedstawienie związku pomiędzy pracą ludzkiego organizmu a pracą maszyn jest głów-
nym tematem większości ilustracji publikacji Kahna. Wizja czlowieka-maszyny stanowi podstawowy temat
jego pism, jednak znaczenie Kahna polega przede wszystkim na wypromowaniu wizualnych przedstawień
tej kulturowej metafory Idea szukania analogii dla funkcjonowania ciała w wytworach techniki pojawiła
się wraz z rozwojem mechanistycznej wizji świata. Nowożytna tradycja literackiego opisu człowieka jako
maszyny wywodzi się od Kartezjusza (.Medytacje o pierwszej filozofii, 1641; De Homine, 1662) i swoje
ukoronowanie znalazła w Człowieku-maszynie (1748) Juliena Offraya de La Mettrie. Pierwsze grafiki
posługujące się tego typu wizualnym językiem odnajdujemy w Les oeuvres d’Ambroise Parć (1585),
z którego pochodzi znana ilustracja mechanizmu protezy dłoni przedstawionego jako przekrój przez samą
dłoń. Dalej posunięte analogie zastosowano w dziele De Motu Animalium Giovanniego Alfonsa Borellego
(1680), w którym rozwinięta została geometria działania ludzkich stawów, mięśni i kończyn. W XVIII w.
podobny język wizualny odnajdziemy w rozmaitych automatonach, ale ich logika jest odmienna - mecha-
nizmy udają żywe, nie odwzorowują jednak funkcjonowania ludzkiego ciała. Wyjątek stanowi traktat
Wolfganga van Kempelena Mechanismus der menschlichen Sprache (1791)30. Autor przedstawił w nim
zasady funkcjonowania ludzkiego głosu, przekładając je od razu na język techniki w celu skonstruowania
26 A. R a b i n b a c h, The Humań Motor. Energy, Fatigue, and the Origins of Modernity, University of Califomia Press, Berke-
ley-Los Angeles 1992.
27 Wydajność była przez produktywistów rozumiana długoterminowo. Różnili się oni tym od późniejszych wyznawców fordyzmu
oraz tayloryzmu, dążących do maksymalizacji wydajności rozumianej wąsko jako osiągnięcie najwyższego rezultatu pracy w określonej
jednostce czasu. Produktywiści zwracali uwagę na to, że „ludzkie maszyny” się zużywają, należy więc maksymalizować wyniki poprzez
optymalizację ich zużycia.
28 Leben III, s. 262, 263; AFKC II.2.A 417, 425.
29 von Debschitz, von Debschitz, Fritz Kahn, Wien 2009, s. 79 (cyt. w przekładzie A. Michnika).
30 W. von Kempelen, Mechanismus der menslichen Sprache, Dagen, Wien 1791.
ANTONI MICHNIK
niemieckiej od 2. połowy XIX stulecia aż do upadku III Rzeszy26. Zestawienie człowieka oraz nowocze-
snej maszyny w kulturze niemieckiej związane jest bezpośrednio z myślą Hermanna Helmholtza. Uznał
on, że świat jest jednolitym rezerwuarem odnawialnej energii, która stanowi paliwo wszelkiej aktywności,
zarówno organizmów żywych, jak i maszyn. Energia zużywana przez „ludzkie maszyny” miała stać się
obszarem nowej nauki, nakierowanej na racjonalne zwiększanie wydajności pracy człowieka27. Wizje
ludzkich maszyn w kulturze niemieckiej końca XIX w. były więc nieodłącznie związane z zagadnieniem
energii. W ilustracjach publikacji Kahna jest to doskonale widoczne.
Zacznijmy od zespołu przedstawień jednostki ludzkiej jako organizmu potrzebującego kalorii. Jest to
odrębna grupa wśród omawianych ilustracji, ponieważ ciało człowieka nie stanowi ich głównego tematu.
Istotna jest sama energia, wyrażana poprzez kaloryczną wartość pożywienia. Takie ujęcie można lepiej
zrozumieć w kontekścieówczesnych rozmaitych publikacji propagujących produktywistyczny sposób
postrzegania świata oraz zasadniczą reformę systemu robotniczej pracy. Edukacyjny przekaz tego typu
przedstawień wykorzystywany byłw książkach i w różnych formach kultury masowej. Na przykład wpi-
sujące się w ten nurt ilustracje Ewalda Streletzkiego do trzeciego tomu Das Leben des Menschen zostały
przedrukowane w kalendarzach pisma „Kosmos” na lata 1928 i 192928. Na jednej z kart kalendarza na
rok 1928 (29-30 kwietnia) zreprodukowano ilustrację przedstawiającą zmierzający do tunelu ludzkiej
paszczy „pociąg żywności”, którą człowiek pochłania w ciągu życia (skład pociągu wypisany został na
przydrożnej tablicy). Proces żywienia ukazano jako mechaniczną konieczność dostarczenia organizmo-
wi konkretnych towarów. Przyjęcie koncepcji „przeciętnego człowieka” umożliwia ujęcie tego tematu
w kategorie normatywne: mamy do czynienia z dyskursem naukowych faktów. Ilustracja Streletzkiego
z kalendarza na rok 1929 (28-31 lipca) pokazuje jednak, że relacja pomiędzy pracą a energią jest bar-
dziej złożona - zanim człowiek będzie mógł przyjąć kaloryczny pociąg, musi zostać wykonana praca,
która umożliwi konsumpcję. Streletzki zestawił sześć produktów o różnej wartości kalorycznej (wyraźny
jest w tym miejscu edukacyjny wymiar ilustracji jednoznacznie zalecającej spożycie ryżu jako wysoko-
kalorycznego posiłku). Ciało ludzkie ukazane zostało podczas pracy, która jest nie tylko nacechowana
pozytywnie, lecz rozumiana jako warunek ludzkiej egzystencji. W jednej z ilustracji nieznanego autora,
zamieszczonej w Man in Structure and Function, relacja ta została wytłumaczona w następujący sposób:
„człowiek, który żywi się roślinami oraz zwierzętami, staje przed takim samym problemem co architekt,
który musi wybudować pojedynczy gmach z różnych materiałów z kilku budynków w różnych stylach.
Aby tego dokonać, musi najpierw zburzyć te budynki”29.
Bezpośrednie przedstawienie związku pomiędzy pracą ludzkiego organizmu a pracą maszyn jest głów-
nym tematem większości ilustracji publikacji Kahna. Wizja czlowieka-maszyny stanowi podstawowy temat
jego pism, jednak znaczenie Kahna polega przede wszystkim na wypromowaniu wizualnych przedstawień
tej kulturowej metafory Idea szukania analogii dla funkcjonowania ciała w wytworach techniki pojawiła
się wraz z rozwojem mechanistycznej wizji świata. Nowożytna tradycja literackiego opisu człowieka jako
maszyny wywodzi się od Kartezjusza (.Medytacje o pierwszej filozofii, 1641; De Homine, 1662) i swoje
ukoronowanie znalazła w Człowieku-maszynie (1748) Juliena Offraya de La Mettrie. Pierwsze grafiki
posługujące się tego typu wizualnym językiem odnajdujemy w Les oeuvres d’Ambroise Parć (1585),
z którego pochodzi znana ilustracja mechanizmu protezy dłoni przedstawionego jako przekrój przez samą
dłoń. Dalej posunięte analogie zastosowano w dziele De Motu Animalium Giovanniego Alfonsa Borellego
(1680), w którym rozwinięta została geometria działania ludzkich stawów, mięśni i kończyn. W XVIII w.
podobny język wizualny odnajdziemy w rozmaitych automatonach, ale ich logika jest odmienna - mecha-
nizmy udają żywe, nie odwzorowują jednak funkcjonowania ludzkiego ciała. Wyjątek stanowi traktat
Wolfganga van Kempelena Mechanismus der menschlichen Sprache (1791)30. Autor przedstawił w nim
zasady funkcjonowania ludzkiego głosu, przekładając je od razu na język techniki w celu skonstruowania
26 A. R a b i n b a c h, The Humań Motor. Energy, Fatigue, and the Origins of Modernity, University of Califomia Press, Berke-
ley-Los Angeles 1992.
27 Wydajność była przez produktywistów rozumiana długoterminowo. Różnili się oni tym od późniejszych wyznawców fordyzmu
oraz tayloryzmu, dążących do maksymalizacji wydajności rozumianej wąsko jako osiągnięcie najwyższego rezultatu pracy w określonej
jednostce czasu. Produktywiści zwracali uwagę na to, że „ludzkie maszyny” się zużywają, należy więc maksymalizować wyniki poprzez
optymalizację ich zużycia.
28 Leben III, s. 262, 263; AFKC II.2.A 417, 425.
29 von Debschitz, von Debschitz, Fritz Kahn, Wien 2009, s. 79 (cyt. w przekładzie A. Michnika).
30 W. von Kempelen, Mechanismus der menslichen Sprache, Dagen, Wien 1791.