DOI Artikel:
Michnik, Antoni: Reprezentacje ludzkiego organizmu w ilustracjach publikacji Fritza Kahna z okresu Republiki Weimarskiej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.29589#0139
REPREZENTACJE LUDZKIEGO ORGANIZMU W ILUSTRACJACH PUBLIKACJI FRITZA KAHNA...
133
syntezatora mowy (który zresztą wtedy powstał i jest wykorzystywany do dziś). W rezultacie wytworzył
się wówczas język technicznych analogii, po który 130 lat później sięgnie Kahn.
Tym, co łączy tę grupę ilustracji publikacji Kahna, jest wyraźny nacisk na operowanie analogiami. Ich
celem jest czytelne zestawienie ludzkiego organizmu z wybranymi „rezerwuarami energii”. Przedstawienia
są dynamiczne, pokazują przepływy, przemiany oraz obieg energii. Charakterystyczną cechą ich kompo-
zycji jest rozbicie przestrzeni na segmenty poprzez rozczłonkowanie ciała na szereg elementów. Ludzki
organizm jawi się jako skomplikowana maszyneria, która stanowi układ naczyń połączonych. W efekcie
można te przedstawienia potraktować jako alegorie nowoczesnej kondycji ludzkiej. Istotą doświadczenia
nowoczesności staje się fragmentaryzacja rzeczywistości, przejawiająca się w nowoczesnym podziale pracy.
Ilustracje te tchną optymizmem, wynikającym z założenia zwycięstwa modelu produktywistycznego, spod
którego jednak przebija niepokojąca automatyzacja tayloryzmu.
Główny podział w tej grupie ilustracji wynika z przedmiotu odniesienia dla ludzkiego ciała. Można
bowiem wyróżnić trzy typy analogii obecnych w tych pracach: przyrodnicze, technologiczne oraz społecz-
ne. W pierwszym przypadkumamy do czynienia z licznymi ilustracjami zestawiającymi ludzki organizm
z procesami zachodzącymi w obrębie świata roślin (np. plansze przedstawiające fenomen oddychania
w kontekście procesu fotosyntezy). W analogii technologicznej metafora maszyny podporządkowana jest
organizmowi, który działa „niczym” pociąg, samolot etc. (istotne jest tu odwrócenie tradycyjnej relacji,
w której widz odnosi ciało do techniki). W tym wypadku organizm ma własną technikę stanowiącą wzo-
rzec dla świata maszyn, tak jak w ilustracji G. Edelsteina, przedstawiającej podobieństwo działania układu
nerwowego i dzwonka do drzwi31. Prędkość ludzkiego działania wielokrotnie zestawiana jest z techniką
przepływu informacji lub podróży. Autorzy tych analogii zmierzają do wniosków o prymacie ludzkiego
ciała nad techniką, która jest wtórna wobec przyrody i człowieka.
Wreszcie trzeci rodzaj - społecznych analogii - prowadzi do przedstawień „ludzkich fabryk”.. W tych
pracach produktywistyczny światopogląd przejawia się w pełni. Funkcjonowanie organizmu oparte jest na
przepływach energetycznych, będących modelem społecznych interakcji. To one napędzają energetyczną
maszynerię człowieka. Spośród trzech analizowanych sposobów przedstawiania ludzkiego ciała ten para-
doksalnie najwięcej ma wspólnego z klasycznymi przekrojami anatomicznymi. Analogie przyrodnicze oraz
technologiczne nastawione są na interakcje z rzeczywistością zewnętrzną, która stanowi punkt odniesienia
dla działania organizmu człowieka. Tymczasem „ludzka fabryka”, zaludniona przez małe ludziki, skupia
uwagę na wnętrzu organizmu, przekształconym w artystyczną strukturę. Wspomniana ilustracja Edelsteina
stanowi przykład próby połączenia tych modeli. Uwaga nakierowana jest na element zewnętrznej analogii
opisującej nie w tylko sam przepływ energii, lecz również ową wewnętrzną strukturę.
Model ten stanowi echo XIX-wiecznej dominacji metafory organicznej. Plansze ilustrujące teksty
Kahna są przepełnione myśleniem spod znaku Herberta Spencera, które w XX w. straciło już rację bytu.
Charakterystyczne operowanie analogiami przywodzi na myśl jednak również dążenie w okresie między-
wojennym do przezwyciężenia opozycji kultury i techniki. Ów rys biegł w poprzek kultury niemieckiej
od Bauhausu poprzez filmy Fritza Langa po ideologię otaczającą budowę hitlerowskiej sieci autostrad.
Wpisanie się weń było istotnym czynnikiem sukcesu wydawniczego Das Leben des Menschen.
MIEJSCE NA ARTYSTYCZNEJ MAPIE REPUBLIKI WEIMARSKIEJ
Różnorodność ilustracji publikacji Kahna sprawia, że można pokusić się o umieszczenie ich w kontek-
ście rozmaitych tendencji artystycznych Republiki Weimarskiej. Czasy Neue Sachlichkeit, dzisiaj opisywane
są raczej jako okres dominacji nurtów postekspresjonizmu. Możemy w tym wypadku mówić o postek-
spresjonizmie użytkowym, dopasowanym do konkretnej rynkowej potrzeby. Te z ilustracji Kahna, które
miały największe oddziaływanie, zrywały z realistyczną prezentacją ludzkiego ciała, zmierzając w stro-
nę obrazowania kreującego specyficzny realizm magiczny, oparty na symbolach nowoczesnej techniki.
W wypadku tych ilustracji nie mamy do czynienia z portretami - które stanowiły ważny nurt twórczości
wielu artystów Neue Sachlichkeit - lecz diagramami.
31 Lebens II, s. tabl. XVII, AFKC II.2.A. 397.
133
syntezatora mowy (który zresztą wtedy powstał i jest wykorzystywany do dziś). W rezultacie wytworzył
się wówczas język technicznych analogii, po który 130 lat później sięgnie Kahn.
Tym, co łączy tę grupę ilustracji publikacji Kahna, jest wyraźny nacisk na operowanie analogiami. Ich
celem jest czytelne zestawienie ludzkiego organizmu z wybranymi „rezerwuarami energii”. Przedstawienia
są dynamiczne, pokazują przepływy, przemiany oraz obieg energii. Charakterystyczną cechą ich kompo-
zycji jest rozbicie przestrzeni na segmenty poprzez rozczłonkowanie ciała na szereg elementów. Ludzki
organizm jawi się jako skomplikowana maszyneria, która stanowi układ naczyń połączonych. W efekcie
można te przedstawienia potraktować jako alegorie nowoczesnej kondycji ludzkiej. Istotą doświadczenia
nowoczesności staje się fragmentaryzacja rzeczywistości, przejawiająca się w nowoczesnym podziale pracy.
Ilustracje te tchną optymizmem, wynikającym z założenia zwycięstwa modelu produktywistycznego, spod
którego jednak przebija niepokojąca automatyzacja tayloryzmu.
Główny podział w tej grupie ilustracji wynika z przedmiotu odniesienia dla ludzkiego ciała. Można
bowiem wyróżnić trzy typy analogii obecnych w tych pracach: przyrodnicze, technologiczne oraz społecz-
ne. W pierwszym przypadkumamy do czynienia z licznymi ilustracjami zestawiającymi ludzki organizm
z procesami zachodzącymi w obrębie świata roślin (np. plansze przedstawiające fenomen oddychania
w kontekście procesu fotosyntezy). W analogii technologicznej metafora maszyny podporządkowana jest
organizmowi, który działa „niczym” pociąg, samolot etc. (istotne jest tu odwrócenie tradycyjnej relacji,
w której widz odnosi ciało do techniki). W tym wypadku organizm ma własną technikę stanowiącą wzo-
rzec dla świata maszyn, tak jak w ilustracji G. Edelsteina, przedstawiającej podobieństwo działania układu
nerwowego i dzwonka do drzwi31. Prędkość ludzkiego działania wielokrotnie zestawiana jest z techniką
przepływu informacji lub podróży. Autorzy tych analogii zmierzają do wniosków o prymacie ludzkiego
ciała nad techniką, która jest wtórna wobec przyrody i człowieka.
Wreszcie trzeci rodzaj - społecznych analogii - prowadzi do przedstawień „ludzkich fabryk”.. W tych
pracach produktywistyczny światopogląd przejawia się w pełni. Funkcjonowanie organizmu oparte jest na
przepływach energetycznych, będących modelem społecznych interakcji. To one napędzają energetyczną
maszynerię człowieka. Spośród trzech analizowanych sposobów przedstawiania ludzkiego ciała ten para-
doksalnie najwięcej ma wspólnego z klasycznymi przekrojami anatomicznymi. Analogie przyrodnicze oraz
technologiczne nastawione są na interakcje z rzeczywistością zewnętrzną, która stanowi punkt odniesienia
dla działania organizmu człowieka. Tymczasem „ludzka fabryka”, zaludniona przez małe ludziki, skupia
uwagę na wnętrzu organizmu, przekształconym w artystyczną strukturę. Wspomniana ilustracja Edelsteina
stanowi przykład próby połączenia tych modeli. Uwaga nakierowana jest na element zewnętrznej analogii
opisującej nie w tylko sam przepływ energii, lecz również ową wewnętrzną strukturę.
Model ten stanowi echo XIX-wiecznej dominacji metafory organicznej. Plansze ilustrujące teksty
Kahna są przepełnione myśleniem spod znaku Herberta Spencera, które w XX w. straciło już rację bytu.
Charakterystyczne operowanie analogiami przywodzi na myśl jednak również dążenie w okresie między-
wojennym do przezwyciężenia opozycji kultury i techniki. Ów rys biegł w poprzek kultury niemieckiej
od Bauhausu poprzez filmy Fritza Langa po ideologię otaczającą budowę hitlerowskiej sieci autostrad.
Wpisanie się weń było istotnym czynnikiem sukcesu wydawniczego Das Leben des Menschen.
MIEJSCE NA ARTYSTYCZNEJ MAPIE REPUBLIKI WEIMARSKIEJ
Różnorodność ilustracji publikacji Kahna sprawia, że można pokusić się o umieszczenie ich w kontek-
ście rozmaitych tendencji artystycznych Republiki Weimarskiej. Czasy Neue Sachlichkeit, dzisiaj opisywane
są raczej jako okres dominacji nurtów postekspresjonizmu. Możemy w tym wypadku mówić o postek-
spresjonizmie użytkowym, dopasowanym do konkretnej rynkowej potrzeby. Te z ilustracji Kahna, które
miały największe oddziaływanie, zrywały z realistyczną prezentacją ludzkiego ciała, zmierzając w stro-
nę obrazowania kreującego specyficzny realizm magiczny, oparty na symbolach nowoczesnej techniki.
W wypadku tych ilustracji nie mamy do czynienia z portretami - które stanowiły ważny nurt twórczości
wielu artystów Neue Sachlichkeit - lecz diagramami.
31 Lebens II, s. tabl. XVII, AFKC II.2.A. 397.