DOI article:
Adamski, Jakub: Śląska geneza gotyckiej katedry gnieźnieńskiej
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.29589#0167
SLĄSKA GENEZA GOTYCKIEJ KATEDRY GNIEŹNIEŃSKIEJ
161
II. 2. Gniezno, katedra. Przekrój pionowy przez chór. Wg J. Zachwatowicza rys. J. Adamski
ŚLĄSKA GENEZA FORM KATEDRY
Zagadnienie śląskiego pochodzenia gnieźnieńskiego warsztatu katedralnego wymaga rozpatrzenia kilku
podstawowych kwestii. Po pierwsze jest to samo ukształtowanie poszczególnych elementów kościoła
oraz jego system konstrukcyjny, dla których można znaleźć bliskie analogie w architekturze na Śląsku.
Po drugie - zastosowanie w chórze i korpusie odmiennych materiałów budowlanych oraz wiążąca się
z nimi specyfika warsztatowa. Wreszcie, potencjalne przyczyny sięgnięcia po budowniczych właśnie zza
południowej granicy Wielkopolski.
System konstrukcyjny katedry gnieźnieńskiej polega na umieszczeniu pod dachami naw bocznych
i obejścia ceglanych łuków oporowych, które niosą nad sobą szkarpy kondygnacji okiennej nawy głównej.
Swój szczytowy punkt łuki te osiągają bezpośrednio pod przyporą, przed stykiem ze ścianą, po czym
przechodzą w krótkie ramię o przeciwstawnym kierunku, wnikające w cieńszy półfilarek przyścienny,
wyrastający z pach arkad międzynawowych (il. 2). Jan Zachwatowicz jako pierwszy stwierdził, że kon-
strukcja ta ma najbliższe analogie w cysterskich świątyniach Pomorza - w Pelplinie, Koronowie i Oli-
wie. Jest ona przy tym wyraźnie odmienna od prostszego systemu filarowo-przyporowego, stosowanego
w bazylikach krakowskich29. Pogląd ten przyjęli wszyscy późniejsi badacze30. Trzeba jednak zauważyć,
że we wzmiankowanych budowlach pomorskich łuki te mają w pełni ćwierćkolisty lub odcinkowy prze-
bieg. Nie zwrócono natomiast uwagi na fakt, że zarówno zewnętrzne, a najczęściej poddachowe łuki
oporowe stanowią podstawowy system konstrukcyjny, wykorzystywany w czternasto- i piętnasto wiecznych
bazylikach na Śląsku. Co istotne, w wielu z nich, zwłaszcza w monumentalnych farach św. Elżbiety we
Wrocławiu (w obecnej postaci w budowie od około 1319) oraz św. Mikołaja w Brzegu (od około 1370)
występuje identyczny jak w Gnieźnie, a zasadniczo rzadko spotykany motyw odwrócenia biegu łuku tuż
przed stykiem ze ścianą31. Tak samo ukształtowane łuki oporowe podpierają południową ścianę chóru
odbudowy mogli się oni wzorować na architekturze śląskiej, co tym bardziej uprawdopodabnia przedstawioną w niniejszym artykule
argumentację.
29 J. Zachwatowicz, Katedra gnieźnieńska. Gotycki system konstrukcyjny, „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury”, 3, 1934/1935,
s. 180-195; idem, Architektura katedry..., s. 46-47.
30 Kutzner, Architektura..., s. 381; Grzyb ko wski, op. cit., s. 146.
31 Por. Architektura gotycka.... Katalog..., il. 38, 488.
161
II. 2. Gniezno, katedra. Przekrój pionowy przez chór. Wg J. Zachwatowicza rys. J. Adamski
ŚLĄSKA GENEZA FORM KATEDRY
Zagadnienie śląskiego pochodzenia gnieźnieńskiego warsztatu katedralnego wymaga rozpatrzenia kilku
podstawowych kwestii. Po pierwsze jest to samo ukształtowanie poszczególnych elementów kościoła
oraz jego system konstrukcyjny, dla których można znaleźć bliskie analogie w architekturze na Śląsku.
Po drugie - zastosowanie w chórze i korpusie odmiennych materiałów budowlanych oraz wiążąca się
z nimi specyfika warsztatowa. Wreszcie, potencjalne przyczyny sięgnięcia po budowniczych właśnie zza
południowej granicy Wielkopolski.
System konstrukcyjny katedry gnieźnieńskiej polega na umieszczeniu pod dachami naw bocznych
i obejścia ceglanych łuków oporowych, które niosą nad sobą szkarpy kondygnacji okiennej nawy głównej.
Swój szczytowy punkt łuki te osiągają bezpośrednio pod przyporą, przed stykiem ze ścianą, po czym
przechodzą w krótkie ramię o przeciwstawnym kierunku, wnikające w cieńszy półfilarek przyścienny,
wyrastający z pach arkad międzynawowych (il. 2). Jan Zachwatowicz jako pierwszy stwierdził, że kon-
strukcja ta ma najbliższe analogie w cysterskich świątyniach Pomorza - w Pelplinie, Koronowie i Oli-
wie. Jest ona przy tym wyraźnie odmienna od prostszego systemu filarowo-przyporowego, stosowanego
w bazylikach krakowskich29. Pogląd ten przyjęli wszyscy późniejsi badacze30. Trzeba jednak zauważyć,
że we wzmiankowanych budowlach pomorskich łuki te mają w pełni ćwierćkolisty lub odcinkowy prze-
bieg. Nie zwrócono natomiast uwagi na fakt, że zarówno zewnętrzne, a najczęściej poddachowe łuki
oporowe stanowią podstawowy system konstrukcyjny, wykorzystywany w czternasto- i piętnasto wiecznych
bazylikach na Śląsku. Co istotne, w wielu z nich, zwłaszcza w monumentalnych farach św. Elżbiety we
Wrocławiu (w obecnej postaci w budowie od około 1319) oraz św. Mikołaja w Brzegu (od około 1370)
występuje identyczny jak w Gnieźnie, a zasadniczo rzadko spotykany motyw odwrócenia biegu łuku tuż
przed stykiem ze ścianą31. Tak samo ukształtowane łuki oporowe podpierają południową ścianę chóru
odbudowy mogli się oni wzorować na architekturze śląskiej, co tym bardziej uprawdopodabnia przedstawioną w niniejszym artykule
argumentację.
29 J. Zachwatowicz, Katedra gnieźnieńska. Gotycki system konstrukcyjny, „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury”, 3, 1934/1935,
s. 180-195; idem, Architektura katedry..., s. 46-47.
30 Kutzner, Architektura..., s. 381; Grzyb ko wski, op. cit., s. 146.
31 Por. Architektura gotycka.... Katalog..., il. 38, 488.