Rocznik Historii Sztuki (39.2014)

Rocznik Historii Sztuki, tom XXXIX
PAN WDN, 2014

AGNIESZKA WHELAN
OLD DOMINION UNIYERSITY

POWĄZKI: SZKOŁA UCZUĆ I HISTORII.
WYCHOWANIE MŁODYCH CZARTORYSKICH

W 1794 roku podczas Powstania Kościuszkowskiego księżna Izabela Czartoryska poniosła dotkliwą
stratę: zniszczone zostały jej idylliczne Powązki, sławna z uroku podwarszawska rezydencja, gdzie księżna
spędzała letnie miesiące w towarzystwie swych dzieci. Niewiele ocalało z Powązek po trzydniowej bitwie
(26-28 sierpnia) między oddziałami pruskimi a obrońcami Warszawy pod dowództwem Jana Henryka
Dąbrowskiego: okopy i leje po pociskach rozryły zielone trawniki, ostrzeliwania rozniosły drewniane
domki i okaleczyły drzewostan. Przez półtora wieku zatarły się stopniowo ślady po założeniu, zapomnia-
no, jak ogród wyglądał, a nawet gdzie dokładnie był usytuowany. Dopiero stosunkowo niedawno badania
archiwalne odtworzyły najważniejsze fakty.1 Jednakże funkcje ogrodu pozostały zagadką dla przyszłych
pokoleń, są dotąd nieodczytane. Artykuł niniejszy przedstawia pierwszą rekonstrukcję Powązek jako prze-
strzeni znaczeń. Analiza będzie oparta o szeroki kontekst kulturowy, źródła wizualne i piśmienne, i tylko
marginesowo zostaną zarysowane analogie formalne.2 Kluczem będzie model wychowania dzieci Izabeli
i Adama Kazimierza Czartoryskich. Nie trzeba przypominać wyjątkowej pozycji społecznej i politycz-
nej, jaką zajmował ród Czartoryskich przez cały wiek osiemnasty. Ze śmiercią trzech filarów rodu: Jana
Jerzego Fleminga w 1771 roku, Michała Fryderyka Czartoryskiego w 1775 roku i Augusta Czartoryskiego
w 1782 roku (kolejno ojca, dziada i teścia Izabeli), Adam Kazimierz z żoną stali się sukcesorami spu-
ścizny starszej generacji i sami pokładali w następnym pokoleniu wielkie nadzieje na przyszłość. Izabela
Czartoryska powiązała niezmiernie ważny okres wczesnego wychowania dwóch synów i trzech córek
z obszarem ogrodu.3 Tam, w atmosferze rodzinnej intymności i przyjemności mogła niepodzielnie wpły-
wać na kształtowanie się postaw i światopoglądów swoich dzieci. Jak zobaczymy, uczyniła to poprzez
wprowadzenie wychowania potomstwa w ramy skojarzeń malarskich, układów teatralnych i wyobrażeń

1 M. Kwiatkowski, Powązki, „Rocznik Warszawski”, 9 (1969), s. 123-161; idem, Szymon Bogumił Zug. Architekt Polskie-
go Oświecenia, Warszawa 1971, s. 76-83; J. Putkowska, Warszawska podmiejska rezydencja Izabeli Czartoryskiej w Powązkach,
„Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, 3, 53 (2008), s. 25-41.

2 Autorka składa serdeczne podziękowania Profesorowi Richardowi Butterwick-Pawlikowskiemu za stymulujące rozmowy wio-
dące do powstania tego artykułu. Profesor Teresie Grzybkowskiej dziękuję za wnikliwe uwagi. Dziękuję również Ewie Nogieć-Czepiel,
Bożenie Chmiel i Barbarze Kónig z Gabinetu Rycin Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie za wielokrotną pomoc w odszukaniu
materiałów ilustracyjnych; Ewie Furmańskiej z Instytutu Sztuki PAN w Warszawie za kwerendę zbiorów dotyczących Powązek; Katarzynie
Mączewskiej z działu Zbiorów Ikonograficznych i Fotograficznych i Tomaszowi Jakubowskiemu z działu Grafiki Zamku Królewskiego
za identyfikację przedstawień; Annie Grochali i Joannie Sikorskiej z Gabinetu Rycin i Rysunków Muzeum Narodowego w Warszawie
za udostępnienie zbiorów. Dziękuję również Fundacji Książąt Czartoryskich oraz Muzeum Narodowemu w Poznaniu za pozwolenie
wykorzystania materiałów ilustracyjnych do druku.

3 Czartoryska prawdopodobnie miała dziewięcioro dzieci: Karol, Zofia, Teresa, Maria, Adam Jerzy, Konstanty, Gabriela, Zofia
i Cecylia. Dwoje najstarszych zmarło w 1763 roku, Gabriela zmarła wkrótce po urodzeniu w 1780 roku. Tadeusz Frączyk odkrył doku-
menty dotyczące Karola i Zofii, T. Frączyk, Adam Kazimierz Czartoryski: biografia historyczno-literacka na tle przemian ideowych
polskiego Oświecenia, Kraków, 2012, s. 155.