DOI Artikel:
Whelan, Agnieszka: Powązki: szkoła uczuć i historii: wychowanie młodych Czartoryskich
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.29589#0231
POWĄZKI: SZKOŁA UCZUC I HISTORII. WYCHOWANIE MŁODYCH CZARTORYSKICH
225
II. 2. J.P. Norblin (?), Widok chaty Izabeli Czartoryskiej z ruinami, 1780, neg. IS PAN,
oryginał w Muzeum Narodowym w Warszawie
w 1772 roku, jednak jeszcze tego samego roku Czartoryscy wyjechali ponownie do Anglii8. Adam Kazimierz
wrócił do kraju w marcu 1773 roku, Izabela nieco później. Zachowane archiwalia z 1774 roku świadczą, że
rodzina wprowadziła się do Powązek 10 maja i zakończyła sezon 23 września.9 Można spodziewać się, że
przez następne dwadzieścia lat pobyty letnie miały miejsce podobnie, od połowy maja do połowy września.
Pomimo odziedziczenia Puław w 1782 roku Izabela nadal zajmowała się Powązkami, a nawet przebudowywała
je z myślą o przyszłości. Po powodzi w 1784 roku i pożarze części gospodarczej przeprowadziła szeroko
zakrojone prace renowacyjne.10 W 1785 roku chata Izabeli (il. 2) zamieniona została na elegancki pawilon
murowany, przebudowany został też łuk triumfalny.* 11 Obrazy Jana Piotra Norblina pokazują użytkowanie
ogrodu, ostatnie datują się na 1792 rok. Po zniszczeniach w Powstaniu Kościuszkowskim Czartoryscy nie
podjęli już prac rekonstrukcyjnych, sprzedali Powązki w 1796 roku.12
POWĄZKI NOWATORSKIE
Powązki były pierwszym ogrodem krajobrazowym w Polsce. Należy jednak wziąć pod uwagę fakt, że
król Stanisław August Poniatowski rozpoczął prace nad Łazienkami z chwilą wstąpienia na tron w 1764
roku, ale dopiero po dwudziestu latach udało mu się pokonać trudności związane z melioracją terenu
i doprowadzić ogród do reprezentacyjnego stanu.13 Do tego czasu wyrosło w okolicach Warszawy niemal
trzydzieści nowych założeń krajobrazowych, a Powązki już dawno stały się centrum towarzyskim, sferą
publiczną, w której Czartoryscy mogli prezentować swoje przekonania i przedstawić narodowi następne
pokolenie rosnące na wzorowych obywateli.14 Prawie jednocześnie z Czartoryską rozpoczęła w 1771 roku
ogrodową konkurencję jej bratowa, Izabela Lubomirska, ale ta, zanim rozpoczęła prace konstrukcyjne,
musiała się uporać najpierw z czterdziestoma aktami prawnymi skupując, wymieniając i wydzierżawiając
8 A. Naruszewicz, ‘Oda III. Powązki, Folwark Księżny Izabelli Czartoryskiej, Generałowej Ziem Podolskich’, Poezye (Leip-
zig: Breitkopf et Haertel, 1835), t. II, s. 185-188. Julian Platt wydatował powstanie wiersza na 1772 rok, J. Platt, Sielanki i poezje
sielskie Adama Naruszewicza (Wrocław: Ossolineum, 1967).
9 Putkowska, Warszawska podmiejska..., s. 27.
10 I. Czartoryska do M. Wirtemberskiej, 18 III 1784, 6137, Biblioteka Czartoryskich, Kraków (dalej: BCz); I. Czartoryska do
M. Wirtemberskiej, 25 III 1784, 6137, BCz.; I. Czartoryska do A. J. Czartoryskiego, 8 V 1785, BCz. 6107, s. 5. Rachunki Expensy
Pieniężnej Dworu XX Czartoryskich. Etat Marszałkowski 1784-1792, BCz. Ew.531. O pracach budowlanych pisze szeroko Putkow-
ska, Warszawska podmiejska..., s. 38-39.
11 Zug pisał w 1784 roku, że domek Izabeli różni się tylko wielkością od innych, natomiast na obrazach Norblina z 1785 roku
widać już duży pawilon i nowy łuk triumfalny. Zug, Ogrody w Warszawie... s. 443.
12 Putkowska, Warszawska podmiejska ..., s. 41.
13 M. Kwiatkowski, Stanisław August król-architekt (Wrocław: Ossolineum, 1983).
14 Ogrody podwarszawskie opisuje Szymon Bogumił Zug, zob. przypis 4.
225
II. 2. J.P. Norblin (?), Widok chaty Izabeli Czartoryskiej z ruinami, 1780, neg. IS PAN,
oryginał w Muzeum Narodowym w Warszawie
w 1772 roku, jednak jeszcze tego samego roku Czartoryscy wyjechali ponownie do Anglii8. Adam Kazimierz
wrócił do kraju w marcu 1773 roku, Izabela nieco później. Zachowane archiwalia z 1774 roku świadczą, że
rodzina wprowadziła się do Powązek 10 maja i zakończyła sezon 23 września.9 Można spodziewać się, że
przez następne dwadzieścia lat pobyty letnie miały miejsce podobnie, od połowy maja do połowy września.
Pomimo odziedziczenia Puław w 1782 roku Izabela nadal zajmowała się Powązkami, a nawet przebudowywała
je z myślą o przyszłości. Po powodzi w 1784 roku i pożarze części gospodarczej przeprowadziła szeroko
zakrojone prace renowacyjne.10 W 1785 roku chata Izabeli (il. 2) zamieniona została na elegancki pawilon
murowany, przebudowany został też łuk triumfalny.* 11 Obrazy Jana Piotra Norblina pokazują użytkowanie
ogrodu, ostatnie datują się na 1792 rok. Po zniszczeniach w Powstaniu Kościuszkowskim Czartoryscy nie
podjęli już prac rekonstrukcyjnych, sprzedali Powązki w 1796 roku.12
POWĄZKI NOWATORSKIE
Powązki były pierwszym ogrodem krajobrazowym w Polsce. Należy jednak wziąć pod uwagę fakt, że
król Stanisław August Poniatowski rozpoczął prace nad Łazienkami z chwilą wstąpienia na tron w 1764
roku, ale dopiero po dwudziestu latach udało mu się pokonać trudności związane z melioracją terenu
i doprowadzić ogród do reprezentacyjnego stanu.13 Do tego czasu wyrosło w okolicach Warszawy niemal
trzydzieści nowych założeń krajobrazowych, a Powązki już dawno stały się centrum towarzyskim, sferą
publiczną, w której Czartoryscy mogli prezentować swoje przekonania i przedstawić narodowi następne
pokolenie rosnące na wzorowych obywateli.14 Prawie jednocześnie z Czartoryską rozpoczęła w 1771 roku
ogrodową konkurencję jej bratowa, Izabela Lubomirska, ale ta, zanim rozpoczęła prace konstrukcyjne,
musiała się uporać najpierw z czterdziestoma aktami prawnymi skupując, wymieniając i wydzierżawiając
8 A. Naruszewicz, ‘Oda III. Powązki, Folwark Księżny Izabelli Czartoryskiej, Generałowej Ziem Podolskich’, Poezye (Leip-
zig: Breitkopf et Haertel, 1835), t. II, s. 185-188. Julian Platt wydatował powstanie wiersza na 1772 rok, J. Platt, Sielanki i poezje
sielskie Adama Naruszewicza (Wrocław: Ossolineum, 1967).
9 Putkowska, Warszawska podmiejska..., s. 27.
10 I. Czartoryska do M. Wirtemberskiej, 18 III 1784, 6137, Biblioteka Czartoryskich, Kraków (dalej: BCz); I. Czartoryska do
M. Wirtemberskiej, 25 III 1784, 6137, BCz.; I. Czartoryska do A. J. Czartoryskiego, 8 V 1785, BCz. 6107, s. 5. Rachunki Expensy
Pieniężnej Dworu XX Czartoryskich. Etat Marszałkowski 1784-1792, BCz. Ew.531. O pracach budowlanych pisze szeroko Putkow-
ska, Warszawska podmiejska..., s. 38-39.
11 Zug pisał w 1784 roku, że domek Izabeli różni się tylko wielkością od innych, natomiast na obrazach Norblina z 1785 roku
widać już duży pawilon i nowy łuk triumfalny. Zug, Ogrody w Warszawie... s. 443.
12 Putkowska, Warszawska podmiejska ..., s. 41.
13 M. Kwiatkowski, Stanisław August król-architekt (Wrocław: Ossolineum, 1983).
14 Ogrody podwarszawskie opisuje Szymon Bogumił Zug, zob. przypis 4.