DOI Artikel:
Dobrzeniecki, Tadeusz: Maiestas Domini w zabytkach polskich i obcych z Polską związanych: [3]
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.19581#0010
Najwcześniejsze hellenistyczne przykłady przedstawienia Maiestas Domini ukazują Chrystusa
siedzącego na kuli bez mandorli otaczającej całą postać3. Ten typowo zachodni motyw majestatu
opiera się na hellenistycznych i rzymskich obrazowych ujęciach, które przedstawiają bóstwa,
herosów, cesarza, tronujących na kuli4. Już w czasach Konstantyna Wielkiego ten motyw został
użyty w przedstawieniach Chrystusa5.
Zarówno w pogańskim późnym antyku, jak i w zachodniej sztuce wczesnochrześcijańskiej,
kula, odznaczająca się doskonałym geometrycznym kształtem (gr. aęaioa, łac. sphaera), była
przedstawieniem kosmosu; często umieszczano na niej gwiazdy i w ten sposób ukazywała „wy-
gląd zewnętrzny kuliście pomyślanego wszechświata"6.
Pierwszym zachowanym zabytkiem z motywem tronu — sfery jest mozaika w Sta Costanza
w Rzymie: Zbawiciel z brodą i w nimbie siedzi nieco niżej górnej krawędzi kuli7. Malowidło
katakumb Commodilli jest przykładem z VII w.: tutaj bezbrody Chrystus, z dużą księgą opartą
na lewym kolanie, wręcza klucze apostołowi Piotrowi (traditio clavium)8. Wcześnie pojawia się
wariant, w którym Zbawiciel nie siedzi, lecz stoi na kuli, znany na mozaice z II poł. IV w. w bap-
tysterium św. Jana w Neapolu9 oraz z VII w. w San Teodoro w Rzymie10, z kulą niebios i dlatego
3 W. W. S. Cook, The Earliest Painted Panels of Catalonia (II). The Art Bulletin, VI, 1923, s. 38—68:
The Iconography of the Globe — Mandorla. A. The Hellenistic Globe Type. B. The Oriental Mandorla. C. The
Carolingian Globe — Mandorla. D. The Bali of the World. E. The Globe of the Earth.
4 Takie przedstawienia znane są przede wszystkim na monetach: A. G r a b a r, L'empereur dans 1'art
byzantin. Recherches sur l'art officiel de 1'empire d'orient. (Publication de la facultć des lettres de l'universite
de Strasbourg, fasc. 75), Paris 1936, s. 204; P. E. Schramm, Sphaira. Globus. Reichsapfel. Stuttgart 1958,
s. 7—12, I. Sphaira (Sphaera) — Globus bei den Griechen und Romern. 1. Die Kugel ais Abbild des Kosmos
und der Erde, il. 4a-c profilem siedzące na kuli personifikacje: Eros, Italia i Anaxagoras; M. A. H a n f m a n n,
The Season Sarcophagus in Dumbarton Oaks. Cambridge Mass. 1951, nr 437, il. 142: medal brązowy Aleksandra
Sewerusa: cesarz pomiędzy Saturnem i Viktorią siedzi frontalnie na kuli.
5 P. E. Schramm, Herrschaftszeichen und Staatssymbolik. t. I, Stuttgart 1954, s. 325—326: Die Sphae-
ra ais Thron.
6 P. Gerlach, art. Kugel. Lexikon der christlichen Ikonographie. II, 1970, szp. 695—700.
7 Rzym, S. Costanza, mozaika w prawej absydzie; Ch. I h m, Die Programme der christlichen Apsismalerei
vom vierten Jahrhundert bis zur Mitte des achten Jahrhunderts. (Forschungen zur Kunstgeschichte und christlichen
Archaologie, IV), Wiesbaden 1960, s. 129—130, tabl. V, 2; A. G r a b a r, L'arte paleocristiana (200—395).
Milano 1967, il. 207 (barwna).
8 W. W i 1 p e r t, Die romischen Mosaiken und Malereien der kirchlichen Bauten von IV. bis XIII. Jahr-
hundert. III, Freiburg i. Br. 1916, s. 945^946, IV, tabl. 148—149; Cook, The Earliest, jw., il. 10 do s. 38;
P. T e s t i n i, Le catacombe e gli antichi cimiteri cristiani in Roma. (Roma cristiana, II), Bologna 1966, il. 192
do s. 305.
9 C. Davis-Weyer, Das Traditio-Legis-Bild und seine Nachfolge. Miinchner Jahrbuch der bil-
denden Kunst, XII, 1961, s. 7—45, il. 9; J.-L. M a i e r, Le baptistere de Naples et ses mosaiąues. Etude histo-
ricfue et iconographicfue. (Paradosis, XIX), Fribourg 1964, s. 108—120, il. VIII.
10 J hm, Die Programme, jw., s. 140—141, tabl. VI, 2.
6
siedzącego na kuli bez mandorli otaczającej całą postać3. Ten typowo zachodni motyw majestatu
opiera się na hellenistycznych i rzymskich obrazowych ujęciach, które przedstawiają bóstwa,
herosów, cesarza, tronujących na kuli4. Już w czasach Konstantyna Wielkiego ten motyw został
użyty w przedstawieniach Chrystusa5.
Zarówno w pogańskim późnym antyku, jak i w zachodniej sztuce wczesnochrześcijańskiej,
kula, odznaczająca się doskonałym geometrycznym kształtem (gr. aęaioa, łac. sphaera), była
przedstawieniem kosmosu; często umieszczano na niej gwiazdy i w ten sposób ukazywała „wy-
gląd zewnętrzny kuliście pomyślanego wszechświata"6.
Pierwszym zachowanym zabytkiem z motywem tronu — sfery jest mozaika w Sta Costanza
w Rzymie: Zbawiciel z brodą i w nimbie siedzi nieco niżej górnej krawędzi kuli7. Malowidło
katakumb Commodilli jest przykładem z VII w.: tutaj bezbrody Chrystus, z dużą księgą opartą
na lewym kolanie, wręcza klucze apostołowi Piotrowi (traditio clavium)8. Wcześnie pojawia się
wariant, w którym Zbawiciel nie siedzi, lecz stoi na kuli, znany na mozaice z II poł. IV w. w bap-
tysterium św. Jana w Neapolu9 oraz z VII w. w San Teodoro w Rzymie10, z kulą niebios i dlatego
3 W. W. S. Cook, The Earliest Painted Panels of Catalonia (II). The Art Bulletin, VI, 1923, s. 38—68:
The Iconography of the Globe — Mandorla. A. The Hellenistic Globe Type. B. The Oriental Mandorla. C. The
Carolingian Globe — Mandorla. D. The Bali of the World. E. The Globe of the Earth.
4 Takie przedstawienia znane są przede wszystkim na monetach: A. G r a b a r, L'empereur dans 1'art
byzantin. Recherches sur l'art officiel de 1'empire d'orient. (Publication de la facultć des lettres de l'universite
de Strasbourg, fasc. 75), Paris 1936, s. 204; P. E. Schramm, Sphaira. Globus. Reichsapfel. Stuttgart 1958,
s. 7—12, I. Sphaira (Sphaera) — Globus bei den Griechen und Romern. 1. Die Kugel ais Abbild des Kosmos
und der Erde, il. 4a-c profilem siedzące na kuli personifikacje: Eros, Italia i Anaxagoras; M. A. H a n f m a n n,
The Season Sarcophagus in Dumbarton Oaks. Cambridge Mass. 1951, nr 437, il. 142: medal brązowy Aleksandra
Sewerusa: cesarz pomiędzy Saturnem i Viktorią siedzi frontalnie na kuli.
5 P. E. Schramm, Herrschaftszeichen und Staatssymbolik. t. I, Stuttgart 1954, s. 325—326: Die Sphae-
ra ais Thron.
6 P. Gerlach, art. Kugel. Lexikon der christlichen Ikonographie. II, 1970, szp. 695—700.
7 Rzym, S. Costanza, mozaika w prawej absydzie; Ch. I h m, Die Programme der christlichen Apsismalerei
vom vierten Jahrhundert bis zur Mitte des achten Jahrhunderts. (Forschungen zur Kunstgeschichte und christlichen
Archaologie, IV), Wiesbaden 1960, s. 129—130, tabl. V, 2; A. G r a b a r, L'arte paleocristiana (200—395).
Milano 1967, il. 207 (barwna).
8 W. W i 1 p e r t, Die romischen Mosaiken und Malereien der kirchlichen Bauten von IV. bis XIII. Jahr-
hundert. III, Freiburg i. Br. 1916, s. 945^946, IV, tabl. 148—149; Cook, The Earliest, jw., il. 10 do s. 38;
P. T e s t i n i, Le catacombe e gli antichi cimiteri cristiani in Roma. (Roma cristiana, II), Bologna 1966, il. 192
do s. 305.
9 C. Davis-Weyer, Das Traditio-Legis-Bild und seine Nachfolge. Miinchner Jahrbuch der bil-
denden Kunst, XII, 1961, s. 7—45, il. 9; J.-L. M a i e r, Le baptistere de Naples et ses mosaiąues. Etude histo-
ricfue et iconographicfue. (Paradosis, XIX), Fribourg 1964, s. 108—120, il. VIII.
10 J hm, Die Programme, jw., s. 140—141, tabl. VI, 2.
6