DOI Artikel:
Dobrzeniecki, Tadeusz: Maiestas Domini w zabytkach polskich i obcych z Polską związanych: [3]
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.19581#0089
Z Bizancjum pochodzi dedykacyjny obraz w kodeksie Dioskuridesa (VI w.), skomponowany
według wcześniejszych miniatur hellenistycznych. Na niebieskim tle siedzi pośrodku na tronie
i trzyma dyptyk księżniczka Juliana Anicja (zm. 524 r.), córka Galii Placydii i żona konsula
Aerobindusa, dla której ta kopia została wykonana. Asystują jej dwie postacie kobiece, personif i-
kujące cnoty Meya/.oyi^-a (wielkoduszność) ze złotymi monetami w fałdach płaszcza i S>gów)<nę
(roztropność) z otwartą księgą, kopią Dioskuridesa. Obramienie tej trójosobowej grupy utwo-
rzone jest z trzech splecionych figur geometrycznych: koła i dwóch kwadratów (il. 59)171.
Najważniejszym przykładem irlandzkim jest miniatura w ewangeliarzu z Kells. Na przecięciu
się dwóch diagonalnych pasów, tworzących znak X znajduje się romb, a w czterech narożnikach
żywe istoty172. Ta miniatura nawiązuje do centralnych kompozycji obrazujących niebo, umiesz-
czanych na antycznych sklepieniach kopułowych. Jej ikonograficznym prototypem jest wczesno-
chrześcijańska mozaika na sklepieniu arcybiskupiej kaplicy w Rawennie: 4 aniołowie, tworzący
dwie przekątne, trzymają znajdujący się w środku clipeus z monogramem Chrystusa. Pomiędzy
aniołami znajdują się także żywe istoty173. Tematem irlandzkiej miniatury jest obraz nieba
z alegoryczną ideą krzyża, opartą na biblijnej egzegezie i spekulatywnej teologii. Dwuwymiarowo
przedstawiona koncepcja krzyża jako układu osi czterodzielnego świata wiązała się z astrono-
micznym systemem sfer. Kosmiczne alegorie wczesnochrześcijańskiej i wczesnośredniowiecznej
egzegezy stosują nie naukowe pojęcia, lecz symboliczne dwuwymiarowe figury. Kasjodor w ko-
mentarzu do 95 psalmu rozpatrywał zagadnienie: jak ziemia według biblii może mieć cztery
krańce i jednocześnie posiadać kształt koła: Unde merito aestimo perquirendum ąuemadmodum
terrae possit et ąuadratio et circulus convenire, dum schemata ipsa (sicut geometrae dicunt)
videantur esse diversa174. Rozwiązał je spekulatywnym geometrycznym dowodem: Formam
terrae ideo scriptura orbem vocat, eo quod respicientibus extremitatem eius circulus semper
171 Wiedeń, Nationalbibliothek Med. graec. I, fol. 6 b od 1562 r.; Komstedt, Vormittelalterliche
Malerei, jw., s. 63, il. 76; M o 1 e, Historia sztuki, jw., s. 302—303, il. 179; M o r e y, Early Christian Art, jw.,
s. 110, il. 116.
172 Evangeliorum ąuattuor Codex Cenannensis II (Book of Kells); Dublin, Trinity College, ms. A.I.6, fol.
290 b; O. K. W e r c k m e i s t e r, Die Bedeutung der „Chi" — Initiale im Book of Kells. w: Das erste Jahr-
tausend. Textband II, jw., s. 687—710.
173 M o r e y, Early Christian Art, jw., s. 159, il. 169; V o 1 b a c h, Fruhchristliche Kunst, jw., tabl. 148.
174 C a s s i o d o r u s, Expositio in psalmum XCV. Corpus Christianorum. Series Latina t. XCVIII, Turn-
holti 1958, s. 869; sformułowane w ten sposób zagadnienie wynika z tekstów biblijnych, których treść Kasjodor
ujął następująco: Perąuirendum est sane quod et hic (= Psalmista) orbem terrarum dicat et in sequenti
psalmo ponat: ,,ilłuxerunt fulgura eius o r b i terrae", et in aliis plurimis locis ipso schemate terram perhibeat
esse conclusam; iterumąue centesimus sextus psalmus q u a t u o r cardinibus terrae spatia compre-
hendat, dicens: „A solis ortu et occasu, et ab aąuilone et mari". Cuius rei euidentissimum quoque euangelii exstat
exemplum, ubi dicit: Emittet angelos suos cum tuba et uoce magna, et congregabit a quatuor angulis
terrae; por. M. L u r k e r, Der Kreis ais imago mundi. Abwandlungen der Kreismotivs in der chrisfli-
chen Kunst. Das Munster, 25, 1972, s. 297—306.
85
według wcześniejszych miniatur hellenistycznych. Na niebieskim tle siedzi pośrodku na tronie
i trzyma dyptyk księżniczka Juliana Anicja (zm. 524 r.), córka Galii Placydii i żona konsula
Aerobindusa, dla której ta kopia została wykonana. Asystują jej dwie postacie kobiece, personif i-
kujące cnoty Meya/.oyi^-a (wielkoduszność) ze złotymi monetami w fałdach płaszcza i S>gów)<nę
(roztropność) z otwartą księgą, kopią Dioskuridesa. Obramienie tej trójosobowej grupy utwo-
rzone jest z trzech splecionych figur geometrycznych: koła i dwóch kwadratów (il. 59)171.
Najważniejszym przykładem irlandzkim jest miniatura w ewangeliarzu z Kells. Na przecięciu
się dwóch diagonalnych pasów, tworzących znak X znajduje się romb, a w czterech narożnikach
żywe istoty172. Ta miniatura nawiązuje do centralnych kompozycji obrazujących niebo, umiesz-
czanych na antycznych sklepieniach kopułowych. Jej ikonograficznym prototypem jest wczesno-
chrześcijańska mozaika na sklepieniu arcybiskupiej kaplicy w Rawennie: 4 aniołowie, tworzący
dwie przekątne, trzymają znajdujący się w środku clipeus z monogramem Chrystusa. Pomiędzy
aniołami znajdują się także żywe istoty173. Tematem irlandzkiej miniatury jest obraz nieba
z alegoryczną ideą krzyża, opartą na biblijnej egzegezie i spekulatywnej teologii. Dwuwymiarowo
przedstawiona koncepcja krzyża jako układu osi czterodzielnego świata wiązała się z astrono-
micznym systemem sfer. Kosmiczne alegorie wczesnochrześcijańskiej i wczesnośredniowiecznej
egzegezy stosują nie naukowe pojęcia, lecz symboliczne dwuwymiarowe figury. Kasjodor w ko-
mentarzu do 95 psalmu rozpatrywał zagadnienie: jak ziemia według biblii może mieć cztery
krańce i jednocześnie posiadać kształt koła: Unde merito aestimo perquirendum ąuemadmodum
terrae possit et ąuadratio et circulus convenire, dum schemata ipsa (sicut geometrae dicunt)
videantur esse diversa174. Rozwiązał je spekulatywnym geometrycznym dowodem: Formam
terrae ideo scriptura orbem vocat, eo quod respicientibus extremitatem eius circulus semper
171 Wiedeń, Nationalbibliothek Med. graec. I, fol. 6 b od 1562 r.; Komstedt, Vormittelalterliche
Malerei, jw., s. 63, il. 76; M o 1 e, Historia sztuki, jw., s. 302—303, il. 179; M o r e y, Early Christian Art, jw.,
s. 110, il. 116.
172 Evangeliorum ąuattuor Codex Cenannensis II (Book of Kells); Dublin, Trinity College, ms. A.I.6, fol.
290 b; O. K. W e r c k m e i s t e r, Die Bedeutung der „Chi" — Initiale im Book of Kells. w: Das erste Jahr-
tausend. Textband II, jw., s. 687—710.
173 M o r e y, Early Christian Art, jw., s. 159, il. 169; V o 1 b a c h, Fruhchristliche Kunst, jw., tabl. 148.
174 C a s s i o d o r u s, Expositio in psalmum XCV. Corpus Christianorum. Series Latina t. XCVIII, Turn-
holti 1958, s. 869; sformułowane w ten sposób zagadnienie wynika z tekstów biblijnych, których treść Kasjodor
ujął następująco: Perąuirendum est sane quod et hic (= Psalmista) orbem terrarum dicat et in sequenti
psalmo ponat: ,,ilłuxerunt fulgura eius o r b i terrae", et in aliis plurimis locis ipso schemate terram perhibeat
esse conclusam; iterumąue centesimus sextus psalmus q u a t u o r cardinibus terrae spatia compre-
hendat, dicens: „A solis ortu et occasu, et ab aąuilone et mari". Cuius rei euidentissimum quoque euangelii exstat
exemplum, ubi dicit: Emittet angelos suos cum tuba et uoce magna, et congregabit a quatuor angulis
terrae; por. M. L u r k e r, Der Kreis ais imago mundi. Abwandlungen der Kreismotivs in der chrisfli-
chen Kunst. Das Munster, 25, 1972, s. 297—306.
85