DOI Heft:
Część II / Part II. Neerlandica
DOI Artikel:Benesz, Hanna: Kuszenie świętego Antoniego z Muzeum Narodowego w Warszawie i Pejzaż z legendą świętego Krzysztofa z Państwowego Muzeum Ermitażu w Petersburgu - próba interpretacji i atrybucji
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.45360#0116
Hanna Benesz Kuszenie świętego Antoniego z Muzeum Narodowego w Warszawie...
115
w tym dwóch synów: Matthijsa (ur. 1510), późniejszego malarza krajobrazów, i Hieronymusa
(ur. 1518), słynnego rytownika, właściciela oficyny wydawniczej Aux Quatre Vents. Owa Clara
w dokumentach z dnia 19 stycznia 1527 roku wzmiankowana jest jako małżonka pejzażysty,
Fransa Vermeera. Wdową musiała zatem zostać pomiędzy rokiem 1520 a tą ostatnią datą.
Według księgi rachunkowej bractwa Onze-Lieve-Vrouwe-Lof Jan Wellens de Cock miał
umrzeć w 1521 roku, według współczesnego badacza, Waltera S. Gibsona stało się to krótko
przed rokiem 152711. Jedynie hipotetycznie Jan Wellens de Cock mógł być tożsamy z niejakim
Janem van Leyenem (Leydenem?), który został mistrzem cechu świętego Łukasza w Antwerpii
w 1503 roku (zatem rejestracja pierwszego ucznia byłaby możliwa w 1506). Ewentualne lej-
dejskie pochodzenie artysty usprawiedliwiałoby wpływy Cornelisa Engelbrechtsza, na jakie
zwrócił już uwagę Michał Walicki w katalogu z 1938 roku12.
Jako pierwszy próbę skompletowania œuvre de Cocka podjął Max J. Friedländer, wycho-
dząc od obrazu ukazującego Pejzaż ze świętym Krzysztofem z prywatnej kolekcji Friedricha
von Bissinga (obecnie w prywatnej kolekcji w Londynie). Na rycinie wykonanej według tego
malowidła widnieje inskrypcja - Pictum / J. Kock, która dała badaczowi asumpt do utożsamie-
nia autora obrazu z notowanym w antwerpskich archiwach Janem Wellensem de Cockiem13.
W grupie dzieł przypisanych przez Friedländera de Cockowi znalazły się ponadto m.in.: Święly
Antoni i święty Paweł zTeb na pustyni z kolekcji książąt Liechtensteinu w Wiedniu (nr inw.
710; replika w Muzeum Narodowym w Warszawie, nr inw. M.Ob.820 MNW), mały tryptyk
Ukrzyżowania w Rijksmuseum w Amsterdamie (nr inw. A1598), na którego rewersach znajdują
się sceny z przedstawieniem świętego Krzysztofa atakowanego przez demony oraz jedyne dato-
wane dzieło - słynny drzeworyt z Kuszeniem świętego Antoniego z 1522 roku. Praca Friedländera
zapoczątkowała długą dyskusję zwolenników i przeciwników tych atrybucji. Przeciwnicy
wskazywali na lejdejczyków: Lucasa Corneliszona de Kocka lub innego syna Engelbrechtsza -
Cornelisa Corneliszona Kunsta14. Dzieła pracowni Engelbrechtsza w zasadzie wykazują bli-
skie pokrewieństwa z pracami tzw. antwerpskich manierystów, a w wypadku Jana de Cocka
często sugerowano związek z Engelbrechtszem - rodzinny lub zawodowy, czyli ewentual-
nego terminowania w jego lejdejskim warsztacie15. Właśnie ta relacja - łączenia malarskich
11 Jan van der Stock, Printing Images in Antwerp. The Introduction of Printmaking in a City. Fifteenth Century
to 1585, Sound & Vision Interactive Rotterdam, Rotterdam 1998, s. 115 i nn., Appendix I, s. 25g, autor przyznaje jednak,
że w archiwach istnieje wiele homonimów nazwiska Cock; Walter S. Gibson, The Paintings of Cornelis Engelbrechtsz.,
Garland, New York 1977, s. 165-207.
12 J. Starzyński, M. Walicki, op. cit.
13 Max J. Friedländer, Jan Wellens de Cock, „Zeitschrift fur bildende Kunst” 1918,3.67-74. Neue Folge, 29;
Max J. Friedländer, Early Netherlandish Painting, vol. 2, The Antwerp Mannerists. Adriaen Ysenbrant, comments and
notes by Henri Pauwels, cooperation Anne-Marie Hess, trans, by Heinz Norden, A. W. Sijthoff; La Conaissance,
Leyden-Brussels 1974, s. 37-43.
14 Przeciwnikami koncepcji Friedländera byli przede wszystkim Nicolaes Beets (1936) i Godefridus
J. Hoogewerff (1939). Debata ta nie jest tu istotna, ukazuje jedynie ogromne trudności z identyfikacją artysty, w któ-
rego twórczości przeplatają się cechy manieryzmu antwerpskiego i lejdejskiego. Dla podsumowania i szczegółów
owej debaty zob. Saur Allgemeines Künstler-Lexikon, Bd. 20, K.G. Saur Verlag, München-Leipzig 1998, s. 70-71
i ExtravagAnt! A forgotten chapter of Antwerp painting 1500-1530/Catalogue, eds Pieter van der Brink and Maximiliaan
P. J. Martens, kat. wyst., Koninklijk Museum voor Schone Künsten Antwerpen, 15 października - 31 grudnia 2005,
Bonnefantenmuseum, Maastricht, 21 stycznia - 9 marca 2006, BAI, Schoten, Antwerpen-Maastricht 2005, s. 219-
220, kat. nr 93 (Yao-Fen You). Najlepsze, wyczerpujące zestawienie dostępnych archiwalnych informacji biogra-
ficznych dotyczących Jana Wellensa de Cocka, również Yao-Fen You w cyt. kat. wyst., s. 224. Najgłębszą analizę
wzajemnych wpływów antwerpsko-lejdejskich w twórczości de Cocka, lecz w zgodzie z koncepcją Friedländera,
podaje Unverfehrt (G. Unverfehrt, Hieronymus Bosch..., op. cit., s. 173-177).
15 Yao-Fen You w: ExtravagAnt!..., op. cit., s. 220.
115
w tym dwóch synów: Matthijsa (ur. 1510), późniejszego malarza krajobrazów, i Hieronymusa
(ur. 1518), słynnego rytownika, właściciela oficyny wydawniczej Aux Quatre Vents. Owa Clara
w dokumentach z dnia 19 stycznia 1527 roku wzmiankowana jest jako małżonka pejzażysty,
Fransa Vermeera. Wdową musiała zatem zostać pomiędzy rokiem 1520 a tą ostatnią datą.
Według księgi rachunkowej bractwa Onze-Lieve-Vrouwe-Lof Jan Wellens de Cock miał
umrzeć w 1521 roku, według współczesnego badacza, Waltera S. Gibsona stało się to krótko
przed rokiem 152711. Jedynie hipotetycznie Jan Wellens de Cock mógł być tożsamy z niejakim
Janem van Leyenem (Leydenem?), który został mistrzem cechu świętego Łukasza w Antwerpii
w 1503 roku (zatem rejestracja pierwszego ucznia byłaby możliwa w 1506). Ewentualne lej-
dejskie pochodzenie artysty usprawiedliwiałoby wpływy Cornelisa Engelbrechtsza, na jakie
zwrócił już uwagę Michał Walicki w katalogu z 1938 roku12.
Jako pierwszy próbę skompletowania œuvre de Cocka podjął Max J. Friedländer, wycho-
dząc od obrazu ukazującego Pejzaż ze świętym Krzysztofem z prywatnej kolekcji Friedricha
von Bissinga (obecnie w prywatnej kolekcji w Londynie). Na rycinie wykonanej według tego
malowidła widnieje inskrypcja - Pictum / J. Kock, która dała badaczowi asumpt do utożsamie-
nia autora obrazu z notowanym w antwerpskich archiwach Janem Wellensem de Cockiem13.
W grupie dzieł przypisanych przez Friedländera de Cockowi znalazły się ponadto m.in.: Święly
Antoni i święty Paweł zTeb na pustyni z kolekcji książąt Liechtensteinu w Wiedniu (nr inw.
710; replika w Muzeum Narodowym w Warszawie, nr inw. M.Ob.820 MNW), mały tryptyk
Ukrzyżowania w Rijksmuseum w Amsterdamie (nr inw. A1598), na którego rewersach znajdują
się sceny z przedstawieniem świętego Krzysztofa atakowanego przez demony oraz jedyne dato-
wane dzieło - słynny drzeworyt z Kuszeniem świętego Antoniego z 1522 roku. Praca Friedländera
zapoczątkowała długą dyskusję zwolenników i przeciwników tych atrybucji. Przeciwnicy
wskazywali na lejdejczyków: Lucasa Corneliszona de Kocka lub innego syna Engelbrechtsza -
Cornelisa Corneliszona Kunsta14. Dzieła pracowni Engelbrechtsza w zasadzie wykazują bli-
skie pokrewieństwa z pracami tzw. antwerpskich manierystów, a w wypadku Jana de Cocka
często sugerowano związek z Engelbrechtszem - rodzinny lub zawodowy, czyli ewentual-
nego terminowania w jego lejdejskim warsztacie15. Właśnie ta relacja - łączenia malarskich
11 Jan van der Stock, Printing Images in Antwerp. The Introduction of Printmaking in a City. Fifteenth Century
to 1585, Sound & Vision Interactive Rotterdam, Rotterdam 1998, s. 115 i nn., Appendix I, s. 25g, autor przyznaje jednak,
że w archiwach istnieje wiele homonimów nazwiska Cock; Walter S. Gibson, The Paintings of Cornelis Engelbrechtsz.,
Garland, New York 1977, s. 165-207.
12 J. Starzyński, M. Walicki, op. cit.
13 Max J. Friedländer, Jan Wellens de Cock, „Zeitschrift fur bildende Kunst” 1918,3.67-74. Neue Folge, 29;
Max J. Friedländer, Early Netherlandish Painting, vol. 2, The Antwerp Mannerists. Adriaen Ysenbrant, comments and
notes by Henri Pauwels, cooperation Anne-Marie Hess, trans, by Heinz Norden, A. W. Sijthoff; La Conaissance,
Leyden-Brussels 1974, s. 37-43.
14 Przeciwnikami koncepcji Friedländera byli przede wszystkim Nicolaes Beets (1936) i Godefridus
J. Hoogewerff (1939). Debata ta nie jest tu istotna, ukazuje jedynie ogromne trudności z identyfikacją artysty, w któ-
rego twórczości przeplatają się cechy manieryzmu antwerpskiego i lejdejskiego. Dla podsumowania i szczegółów
owej debaty zob. Saur Allgemeines Künstler-Lexikon, Bd. 20, K.G. Saur Verlag, München-Leipzig 1998, s. 70-71
i ExtravagAnt! A forgotten chapter of Antwerp painting 1500-1530/Catalogue, eds Pieter van der Brink and Maximiliaan
P. J. Martens, kat. wyst., Koninklijk Museum voor Schone Künsten Antwerpen, 15 października - 31 grudnia 2005,
Bonnefantenmuseum, Maastricht, 21 stycznia - 9 marca 2006, BAI, Schoten, Antwerpen-Maastricht 2005, s. 219-
220, kat. nr 93 (Yao-Fen You). Najlepsze, wyczerpujące zestawienie dostępnych archiwalnych informacji biogra-
ficznych dotyczących Jana Wellensa de Cocka, również Yao-Fen You w cyt. kat. wyst., s. 224. Najgłębszą analizę
wzajemnych wpływów antwerpsko-lejdejskich w twórczości de Cocka, lecz w zgodzie z koncepcją Friedländera,
podaje Unverfehrt (G. Unverfehrt, Hieronymus Bosch..., op. cit., s. 173-177).
15 Yao-Fen You w: ExtravagAnt!..., op. cit., s. 220.