DOI Heft:
Część II / Part II. Neerlandica
DOI Artikel:Janiszewska, Aleksandra: Konstruowanie miejsc pamięci zbiorowej: widoki Amsterdamu i Haarlemu Jana van der Heydena i Gerrita Adriaensza Berckheyde'a
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.45360#0248
Aleksandra Janiszewska Konstruowanie miejsc pamięci zbiorowej...
247
Rozkwit gatunku widoków miejskich w latach sześćdziesiątych XVII wieku spowodowany
był rozwojem urbanistycznym i stabilizacją polityczną Zjednoczonych Prowincji po pokoju
w Münster w 1648 roku. Amsterdam, Haarlem czy Lejda kończyły wielkie projekty rozbu-
dowy. W Amsterdamie wzniesiono nowy ratusz w formie monumentalnego paradnego pałacu
miejskiego, wytyczono nowe pierścienie kanałów i nowe fortyfikacje bastionowe, wyznacza-
jące ramy nowych dzielnic. Kodyfikacja narodowej i obywatelskiej świadomości Holendrów
wzmocniła potrzebę obrazowej reprezentacji miast, z których pochodzili kupujący. Jak zauważa
Boudewijn Bakker, widoków miast używano zarówno do dekoracji domów oraz kantorów, jak
i jako podarunków dla partnerów handlowych - krajowych i zagranicznych7. Popularne były
portrety budynków publicznych ważnych dla funkcjonowania miasta - jak ratusz czy koś-
ciół, a także znaczących w kontekście rozwoju ekonomicznego - jak Giełda w Amsterdamie.
Przedstawiano również inne, starsze budowle mające świadczyć o ciągłości trwania miasta
przez wieki. Co więcej, właściciele nowoczesnych klasycystycznych kamienic stojących nad
nowo wykopanymi kanałami oczekiwali „portretów” swoich posiadłości jako okazowych
świadectw swego społeczno-ekonomicznego sukcesu. Z kolei „malownicze” dzielnice klasy
pracującej znalazły się poza obszarem zainteresowań rodzimej sztuki. Zdaniem Bakkera za-
mawiający akceptowali przedstawienia biedoty, pod warunkiem że były one umiejscawiane
daleko poza krajem, na przykład w Rzymie, jakim malowali go bamboccianti8.
Widoki miejskie van der Heydena i Berckheydea oparte były na specyficznie modyfikowa-
nej koncepcji realizmu. Dla jej rozumienia niewystarczające okazały się zarówno XIX-wieczne
klisze malarstwa holenderskiego jako „zwierciadła społecznego” społeczeństwa republikańsko-
-mieszczańskiego (Etienne Théophile Thoré, pseud. William Bürger)9, topograficznego, geogra-
ficzno-społecznego „zwierciadła życia i natury” (Adolphe-Hippolyte Taine)10, „czysto malarskiego
realizmu” (Eugène Fromentin)11, jak i XX-wieczna kategoria skonwencjonalizowanego paraemble-
matycznego „ukrytego symbolizmu” - schijnrealism - pozornego realizmu, w ramach którego sceny
rodzajowe, portrety i niektóre pejzaże miałyby przekazywać treści dydaktyczno-moralizatorskie,
zgodne z duchem pobożności protestanckiej (Eddy de Jongh, Josua Bruyn i in.)12. Inni badacze
7 Boudewijn Bakker, “Portraits” and “Perspectives.” Townscape Paintings in Seventeenth-Century Holland
[w:J Dutch Cityscapes of the Golden Age, eds Ariane van Suchtelen, Arthur K. Wheelock, Jr., essays by Boudewijn Bakker,
contrib. by Henriette de Bruyn Kops, kat. wyst., Royal Picture Gallery Mauritshuis, The Hague, u października 2008 -
ii stycznia 2009; National Galleiy of Art, Washington D.C., 1 lutego - 3 marca 2009, Waanders Publishers, Zwolle 2008, s. 52.
8 Ibidem, s. 53.
9 Théophile Thoré, Musées de la Hollande, vol. 1, Amsterdam et la Haye, J. Renouard, Paris 1838; idem,
Musées delà Hollande, vol. 2, Musée van der Hoop à Amsterdam et Musée de Rotterdam, J. Renouard, Paris-Bruxelles-
Ostende i860.
10 Adolphe-Hippolyte Taine, Philosophie de l’art dans les Pays-Bas, Germer Baillière, Paris 1869.
11 Eugène Fromentin, Les maîtres d’autrefois : Belgique-Hollande, Plon, Paris 1876.
12 Np. Eddy de Jongh w: Tot lering en vermaak. Betekenissen van Hollandse genrevoorstellingen uit de zeven-
tiende eeuw, kat. wyst., Rijksmuseum, Amsterdam, 16 września - 5 grudnia 1976, Rijksmuseum, Amsterdam, 1976.
O symbolicznych i emblematycznych interpretacjach holenderskiego malarstwa pejzażowego zob. Josua Bruyn,
Towards a scriptural reading of seventeenth-century Dutch landscape painting [w:J Masters ofrfh-century Dutch landscape
painting, ed. Peter C. Sutton, with the cooperation of Albert Blankert et al., kat. wyst., Rijksmuseum, Amsterdam,
2 października 1987 - 3 stycznia 1988; Museum of Fine Arts, Boston, 3 lutego -1 maja 1988; Philadelphia Museum of
Art, 5 czerwca-31 lipcai988, Museum of Fine Arts, Boston 1987; idem, Le paysage hollandais du XVIIe siècle comme
métaphore religieuse [w:] Le paysage en Europe du XVIe au XVIIIe siècle (materiały z sesji, Muzeum Luwru, 27-29
stycznia 1990), dir. Catherine Legrand et al., Musée du Louvre, Paris 1994, s. 67-88. Przegląd interpretacji malarstwa
holenderskiego XVII wieku - zob. m.in.: Jan Białostocki, Mere Imitation of Nature or Symbolic Image of the World?
Problems in the Interpretation of Dutch Painting of the XVIIth Century [w:J The message of images. Studies in the histoiy
of art, IRSA, Wiedeń 1988, s. 166-180; Justus Müller Hofstede, “Wort und Bild”: Fragen zur Signifikanz und Realität in
247
Rozkwit gatunku widoków miejskich w latach sześćdziesiątych XVII wieku spowodowany
był rozwojem urbanistycznym i stabilizacją polityczną Zjednoczonych Prowincji po pokoju
w Münster w 1648 roku. Amsterdam, Haarlem czy Lejda kończyły wielkie projekty rozbu-
dowy. W Amsterdamie wzniesiono nowy ratusz w formie monumentalnego paradnego pałacu
miejskiego, wytyczono nowe pierścienie kanałów i nowe fortyfikacje bastionowe, wyznacza-
jące ramy nowych dzielnic. Kodyfikacja narodowej i obywatelskiej świadomości Holendrów
wzmocniła potrzebę obrazowej reprezentacji miast, z których pochodzili kupujący. Jak zauważa
Boudewijn Bakker, widoków miast używano zarówno do dekoracji domów oraz kantorów, jak
i jako podarunków dla partnerów handlowych - krajowych i zagranicznych7. Popularne były
portrety budynków publicznych ważnych dla funkcjonowania miasta - jak ratusz czy koś-
ciół, a także znaczących w kontekście rozwoju ekonomicznego - jak Giełda w Amsterdamie.
Przedstawiano również inne, starsze budowle mające świadczyć o ciągłości trwania miasta
przez wieki. Co więcej, właściciele nowoczesnych klasycystycznych kamienic stojących nad
nowo wykopanymi kanałami oczekiwali „portretów” swoich posiadłości jako okazowych
świadectw swego społeczno-ekonomicznego sukcesu. Z kolei „malownicze” dzielnice klasy
pracującej znalazły się poza obszarem zainteresowań rodzimej sztuki. Zdaniem Bakkera za-
mawiający akceptowali przedstawienia biedoty, pod warunkiem że były one umiejscawiane
daleko poza krajem, na przykład w Rzymie, jakim malowali go bamboccianti8.
Widoki miejskie van der Heydena i Berckheydea oparte były na specyficznie modyfikowa-
nej koncepcji realizmu. Dla jej rozumienia niewystarczające okazały się zarówno XIX-wieczne
klisze malarstwa holenderskiego jako „zwierciadła społecznego” społeczeństwa republikańsko-
-mieszczańskiego (Etienne Théophile Thoré, pseud. William Bürger)9, topograficznego, geogra-
ficzno-społecznego „zwierciadła życia i natury” (Adolphe-Hippolyte Taine)10, „czysto malarskiego
realizmu” (Eugène Fromentin)11, jak i XX-wieczna kategoria skonwencjonalizowanego paraemble-
matycznego „ukrytego symbolizmu” - schijnrealism - pozornego realizmu, w ramach którego sceny
rodzajowe, portrety i niektóre pejzaże miałyby przekazywać treści dydaktyczno-moralizatorskie,
zgodne z duchem pobożności protestanckiej (Eddy de Jongh, Josua Bruyn i in.)12. Inni badacze
7 Boudewijn Bakker, “Portraits” and “Perspectives.” Townscape Paintings in Seventeenth-Century Holland
[w:J Dutch Cityscapes of the Golden Age, eds Ariane van Suchtelen, Arthur K. Wheelock, Jr., essays by Boudewijn Bakker,
contrib. by Henriette de Bruyn Kops, kat. wyst., Royal Picture Gallery Mauritshuis, The Hague, u października 2008 -
ii stycznia 2009; National Galleiy of Art, Washington D.C., 1 lutego - 3 marca 2009, Waanders Publishers, Zwolle 2008, s. 52.
8 Ibidem, s. 53.
9 Théophile Thoré, Musées de la Hollande, vol. 1, Amsterdam et la Haye, J. Renouard, Paris 1838; idem,
Musées delà Hollande, vol. 2, Musée van der Hoop à Amsterdam et Musée de Rotterdam, J. Renouard, Paris-Bruxelles-
Ostende i860.
10 Adolphe-Hippolyte Taine, Philosophie de l’art dans les Pays-Bas, Germer Baillière, Paris 1869.
11 Eugène Fromentin, Les maîtres d’autrefois : Belgique-Hollande, Plon, Paris 1876.
12 Np. Eddy de Jongh w: Tot lering en vermaak. Betekenissen van Hollandse genrevoorstellingen uit de zeven-
tiende eeuw, kat. wyst., Rijksmuseum, Amsterdam, 16 września - 5 grudnia 1976, Rijksmuseum, Amsterdam, 1976.
O symbolicznych i emblematycznych interpretacjach holenderskiego malarstwa pejzażowego zob. Josua Bruyn,
Towards a scriptural reading of seventeenth-century Dutch landscape painting [w:J Masters ofrfh-century Dutch landscape
painting, ed. Peter C. Sutton, with the cooperation of Albert Blankert et al., kat. wyst., Rijksmuseum, Amsterdam,
2 października 1987 - 3 stycznia 1988; Museum of Fine Arts, Boston, 3 lutego -1 maja 1988; Philadelphia Museum of
Art, 5 czerwca-31 lipcai988, Museum of Fine Arts, Boston 1987; idem, Le paysage hollandais du XVIIe siècle comme
métaphore religieuse [w:] Le paysage en Europe du XVIe au XVIIIe siècle (materiały z sesji, Muzeum Luwru, 27-29
stycznia 1990), dir. Catherine Legrand et al., Musée du Louvre, Paris 1994, s. 67-88. Przegląd interpretacji malarstwa
holenderskiego XVII wieku - zob. m.in.: Jan Białostocki, Mere Imitation of Nature or Symbolic Image of the World?
Problems in the Interpretation of Dutch Painting of the XVIIth Century [w:J The message of images. Studies in the histoiy
of art, IRSA, Wiedeń 1988, s. 166-180; Justus Müller Hofstede, “Wort und Bild”: Fragen zur Signifikanz und Realität in