DOI Artikel:
Renner, Joanna: Późnorenesansowe kafle wawelskie z motywem rozety w kwadracie
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.19899#0060
PROPOZYCJE REKONSTRUKCJI
FORM PÓŹNORENESANSOWYCH PIECÓW
Podejmując próbę rekonstrukcji dawnych pie-
ców, stajemy przed trudnym i złożonym problemem.
Z jednej strony dysponujemy najczęściej niekomplet-
nym materiałem zabytkowym, z drugiej zaś praktycz-
nie nie posiadamy informacji o ich pierwotnym
wyglądzie. Dodatkowym utrudnieniem jest fakt, że
kafle piecowe, szczególnie te o niewielkich rozmia-
rach, mogły być układane z zachowaniem dużej
dowolności. Zatem nawet dysponując ściśle okreś-
loną liczbą kafli ściennych, można nadać bryłom
pieców różnorodne kształty, niekiedy bardzo skom-
plikowane i uzyskać rozmaite efekty estetyczne.
W tym przypadku pewną pomocą może być współ-
czesna im grafika, przy okazji bowiem przedstawiania
wnętrz ukazywała ona czasem piece, niestety, za-
zwyczaj naszkicowane jedynie schematycznie. Źród-
łem wiedzy o kształtach pieców mogą być także
zachowane zabytki tego rodzaju z danej epoki. Pa-
miętać jednak należy, że piece niejednokrotnie były
przestawiane, czyli rozbierane i składane ponownie,
nie zawsze z zachowaniem pierwotnego kształtu,
wymieniano też elementy zniszczone na nowe, co nota
bene zaburzało stronę dekoracyjną.
Okres późnego renesansu przypada w kaflarst-
wie europejskim na 2. połowę XVI wieku i kończy się
około roku 160044' W tym czasie istniały dwie
zasadnicze formy brył piecowych:
— tradycyjna, sięgająca swymi korzeniami do
późnego gotyku, w której prostopadłościenna skrzy-
nia dolna dźwigała nastawę w kształcie wielościanu,
nieraz zbliżonego do walca,
— nowatorska, w której wszystkie kondygnacje
pieca zbudowane były na planie czworokątów.
Zgodnie z wymogami konstrukcyjnymi bryły
spinano podłużnymi elementami w postaci kafli łą-
czących, których profile nadawały piecom zróżnico-
wane kształty. Charakterystyczną cechą formy pieca
stało się wyraźne podkreślenie odrębności poszcze-
gólnych kondygnacji, między innymi poprzez wydat-
ne gzymsy45. Każda ze skrzyń mogła posiadać zaró-
wno bazę, jak i gzyms lub wyłącznie gzyms. Piece
czasem ozdabiano „koronką" z kafli wieńczących.
Stosowano także dwa odmienne sposoby łączenia
kafli ściennych: tzw. system mijany polegający na
tym, że kafle jednego rzędu przesunięte były w sto-
sunku do rzędu następnego o pół długości kafla, albo
system tzw. szachownicowy (czyli „fuga na fugę"),
w którym kafle były umieszczane jedne nad drugimi.
Pierwszy tworzył konstrukcję mocniejszą i trwalszą;
drugi chociaż zakazywany przez niektóre statuty
cechowe46, być może był stosowany ze względu na
stronę dekoracyjną pieca47. Piece stały na nóżkach
lub murowanych cokołach.
Wysokość konstrukcji uzależniona była od wiel-
kości pomieszczeń.
Odrębne zagadnienie stanowi kolorystyka. We
wczesnym renesansie, kiedy piece nie były jeszcze
powszechnie stosowane, grające żywymi barwami
— kosztowniejsze — ustawiano raczej w reprezen-
tacyjnych pomieszczeniach, a jednobarwne (najczęś-
ciej zielone) — tańsze — ogrzewały izby o bardziej
użytkowym charakterze. Tendencja ta utrzymywała
się w okresie pełnego renesansu, z tym, że egzemp-
larze wielobarwne otrzymywały bardziej subtelny,
pastelowy kolor. Jednakże około połowy XVI wieku,
w związku ze zmianą smaku artystycznego i coraz
większymi wpływami kaflarzy z Norymbergi, w Euro-
pie rozpoczęła się moda na jednobarwne piece
w przeważającej części pokryte zielonym szkliwem48.
Czasami takie piece złocono49 i uzyskiwały one rangę
pieca wielobarwnego.
Ślady po tej modzie w Polsce odnajdujemy
w wawelskich rachunkach wielkorządowych. W roku
1602 garncarz Matys otrzymał zapłatę „od urobienia
pieca, kędy malarze w pokoju króla Jmci złocą, za
rozkazaniem JKMci, w który wyrobił zielonych kafli
185"5°. Z powyższego zapisu wynika, że król Zyg-
munt III Waza życzył sobie posiadać w swoich
komnatach piec z kafli zielonoszkliwionych. W tym
przypadku trudno tłumaczyć to względami oszczęd-
nościowymi, raczej panującymi upodobaniami.
W Polsce nie zachował się w całości żaden piec
z okresu późnego renesansu, a grafika XVI-wiecznych
ksiąg polskich, wykonywana z klocków niemieckich,
ukazuje piece, jakie w tym czasie stawiano w Niem-
czech51. Formy pieców polskich nie różniły się jed-
nak od przykładów z innych krajów europejskich,
44 F. B1 u m e L, Deutsche Óffen. Der deutsche Kunstofen von
1480 bis 1910. Kachel- und Eisenófen aus Deutschland, Ósterreich
und der Schweiz, Munchen 1965, s. 77.
45 H. Wingenroth, Kachelófen und Ofenkacheln des 16, 17
und 18 Jahrhunderts in Germanische Museum, auf der Burg und in
der Stadt Nurnberg (Mitteilungen aus dem Germanischen Natio-
nalmuseum, Jhr. 1900, s. 57—77).
46 Np. statut cechu toruńskiego z XVI w.
47 Dotyczy to przede wszystkim wzorów ciągłych inaczej
zwanych kontynuacyjnymi lub „tapetowymi", chociaż nie można
wykluczyć, że późnorenesansowe kompozycje dekoracyjne również
były układane „fuga na fugę", co tworzyłoby ornament quasi
kontynuacyjny.
48Svoboda, o.c, s. 10.
49 Wingenroth, o.c, s. 60.
50 Wawel, II, s. 469. Na podstawie tego zapisu trudno
stwierdzić jednoznacznie czy złocony był piec, czy inny element
wnętrza.
51 Piątkiewicz-Dereniowa, Kafle wawelskie..., s. 354.
58
FORM PÓŹNORENESANSOWYCH PIECÓW
Podejmując próbę rekonstrukcji dawnych pie-
ców, stajemy przed trudnym i złożonym problemem.
Z jednej strony dysponujemy najczęściej niekomplet-
nym materiałem zabytkowym, z drugiej zaś praktycz-
nie nie posiadamy informacji o ich pierwotnym
wyglądzie. Dodatkowym utrudnieniem jest fakt, że
kafle piecowe, szczególnie te o niewielkich rozmia-
rach, mogły być układane z zachowaniem dużej
dowolności. Zatem nawet dysponując ściśle okreś-
loną liczbą kafli ściennych, można nadać bryłom
pieców różnorodne kształty, niekiedy bardzo skom-
plikowane i uzyskać rozmaite efekty estetyczne.
W tym przypadku pewną pomocą może być współ-
czesna im grafika, przy okazji bowiem przedstawiania
wnętrz ukazywała ona czasem piece, niestety, za-
zwyczaj naszkicowane jedynie schematycznie. Źród-
łem wiedzy o kształtach pieców mogą być także
zachowane zabytki tego rodzaju z danej epoki. Pa-
miętać jednak należy, że piece niejednokrotnie były
przestawiane, czyli rozbierane i składane ponownie,
nie zawsze z zachowaniem pierwotnego kształtu,
wymieniano też elementy zniszczone na nowe, co nota
bene zaburzało stronę dekoracyjną.
Okres późnego renesansu przypada w kaflarst-
wie europejskim na 2. połowę XVI wieku i kończy się
około roku 160044' W tym czasie istniały dwie
zasadnicze formy brył piecowych:
— tradycyjna, sięgająca swymi korzeniami do
późnego gotyku, w której prostopadłościenna skrzy-
nia dolna dźwigała nastawę w kształcie wielościanu,
nieraz zbliżonego do walca,
— nowatorska, w której wszystkie kondygnacje
pieca zbudowane były na planie czworokątów.
Zgodnie z wymogami konstrukcyjnymi bryły
spinano podłużnymi elementami w postaci kafli łą-
czących, których profile nadawały piecom zróżnico-
wane kształty. Charakterystyczną cechą formy pieca
stało się wyraźne podkreślenie odrębności poszcze-
gólnych kondygnacji, między innymi poprzez wydat-
ne gzymsy45. Każda ze skrzyń mogła posiadać zaró-
wno bazę, jak i gzyms lub wyłącznie gzyms. Piece
czasem ozdabiano „koronką" z kafli wieńczących.
Stosowano także dwa odmienne sposoby łączenia
kafli ściennych: tzw. system mijany polegający na
tym, że kafle jednego rzędu przesunięte były w sto-
sunku do rzędu następnego o pół długości kafla, albo
system tzw. szachownicowy (czyli „fuga na fugę"),
w którym kafle były umieszczane jedne nad drugimi.
Pierwszy tworzył konstrukcję mocniejszą i trwalszą;
drugi chociaż zakazywany przez niektóre statuty
cechowe46, być może był stosowany ze względu na
stronę dekoracyjną pieca47. Piece stały na nóżkach
lub murowanych cokołach.
Wysokość konstrukcji uzależniona była od wiel-
kości pomieszczeń.
Odrębne zagadnienie stanowi kolorystyka. We
wczesnym renesansie, kiedy piece nie były jeszcze
powszechnie stosowane, grające żywymi barwami
— kosztowniejsze — ustawiano raczej w reprezen-
tacyjnych pomieszczeniach, a jednobarwne (najczęś-
ciej zielone) — tańsze — ogrzewały izby o bardziej
użytkowym charakterze. Tendencja ta utrzymywała
się w okresie pełnego renesansu, z tym, że egzemp-
larze wielobarwne otrzymywały bardziej subtelny,
pastelowy kolor. Jednakże około połowy XVI wieku,
w związku ze zmianą smaku artystycznego i coraz
większymi wpływami kaflarzy z Norymbergi, w Euro-
pie rozpoczęła się moda na jednobarwne piece
w przeważającej części pokryte zielonym szkliwem48.
Czasami takie piece złocono49 i uzyskiwały one rangę
pieca wielobarwnego.
Ślady po tej modzie w Polsce odnajdujemy
w wawelskich rachunkach wielkorządowych. W roku
1602 garncarz Matys otrzymał zapłatę „od urobienia
pieca, kędy malarze w pokoju króla Jmci złocą, za
rozkazaniem JKMci, w który wyrobił zielonych kafli
185"5°. Z powyższego zapisu wynika, że król Zyg-
munt III Waza życzył sobie posiadać w swoich
komnatach piec z kafli zielonoszkliwionych. W tym
przypadku trudno tłumaczyć to względami oszczęd-
nościowymi, raczej panującymi upodobaniami.
W Polsce nie zachował się w całości żaden piec
z okresu późnego renesansu, a grafika XVI-wiecznych
ksiąg polskich, wykonywana z klocków niemieckich,
ukazuje piece, jakie w tym czasie stawiano w Niem-
czech51. Formy pieców polskich nie różniły się jed-
nak od przykładów z innych krajów europejskich,
44 F. B1 u m e L, Deutsche Óffen. Der deutsche Kunstofen von
1480 bis 1910. Kachel- und Eisenófen aus Deutschland, Ósterreich
und der Schweiz, Munchen 1965, s. 77.
45 H. Wingenroth, Kachelófen und Ofenkacheln des 16, 17
und 18 Jahrhunderts in Germanische Museum, auf der Burg und in
der Stadt Nurnberg (Mitteilungen aus dem Germanischen Natio-
nalmuseum, Jhr. 1900, s. 57—77).
46 Np. statut cechu toruńskiego z XVI w.
47 Dotyczy to przede wszystkim wzorów ciągłych inaczej
zwanych kontynuacyjnymi lub „tapetowymi", chociaż nie można
wykluczyć, że późnorenesansowe kompozycje dekoracyjne również
były układane „fuga na fugę", co tworzyłoby ornament quasi
kontynuacyjny.
48Svoboda, o.c, s. 10.
49 Wingenroth, o.c, s. 60.
50 Wawel, II, s. 469. Na podstawie tego zapisu trudno
stwierdzić jednoznacznie czy złocony był piec, czy inny element
wnętrza.
51 Piątkiewicz-Dereniowa, Kafle wawelskie..., s. 354.
58