DOI article:
Czyżewski, Krzysztof J.; Walczak, Marek: Ślepe maswerki w katedrze krakowskiej
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.19896#0030
21. Heiligenkreuz, kościół Cystersów, ślepy maswerk w kaplicy
(Brimnenhaus) przy krużganku, około 1288-1295
(fot. M. Walczak)
chronologicznych jakiekolwiek zależności między tymi
budowlami w zakresie komponowania dekoracji maswer-
kowych nie mogą być oczywiście brane pod uwagę.
Datowanie zespołu maswerków w prezbiterium ka-
tedry krakowskiej na lata przed rokiem 134642 świadczy-
łoby, że należy on do grupy wczesnych zespołów maswer-
kowych o formach pęcherzowatych, zależnych prawdo-
42 Data konsekracji prezbiterium wyznacza terminus antę quem
zakończenia prac przy jego dekoracji. Jednolita koncepcja stylistycz-
na maswerków w prezbiterium i na wschodnich ścianach transeptu
jest jednym z dowodów na budowę wschodnich murów transeptu
przez warsztat wznoszący chór. Problem ten wymaga jednak szer-
szych badań i dalszych uściśleń.
4' O znaczeniu kościoła w Salem dla form architektury chóru
katedry krakowskiej zob. przede wszystkim: T. W oj c i ec h o ws k i,
o. c., s. 229; P. Crossley, Gothic Architecture in the Reign of
Kazimir the Great. Church Architecture in Lesser Poland 1320
1380, Kraków 1985 (Bibl. Waw. 7, s. 69, 70, 72, 74, 76, 81-82,
240. 387-389, 391, 448). Węcławowicz, Gotyckie bazyliki...,
s. 33, uważa, że: „prezbiterium w Salem zapewne [...] było znane mi-
strzowi pierwszej fazy”, por. także s. 13, 27, 29. W tym przypadku nie-
istotny wydaje się podział budowy prezbiterium na dwie fazy warszta-
towe, zaproponowany przez Węcławowicza.
’ Czworoliść w' zwieńczeniu ustawiony jest najczęściej osiowo
w stosunku do lancetowatych przezroczy czy płycin. W katedrze
krakowskiej czworoliść jest przesunięty, co jest rzadko spotykane.
Przykładem może tu służyć maswerk z fary w Lauffen nad Necka-
rem z początku w. XIV - zob. Binding, o. c., s. 254, il. 284.
W polskich budowlach układ taki zastosowano np. w kościele
podobnie od terenów Szwabii. Może to stanowić kolejną
przesłankę wskazującą na krąg kościoła w Salem jako na
jedno ze źródeł inspiracji dla budowniczych prezbiterium
katedry krakowskiej"1’.
Maswerki rekonstruowane przez Odrzywolskiego
w drugim od zachodu przęśle prezbiterium nie mogą do-
starczyć żadnych przesłanek co do datowania ani co do
genezy ich form. Układ złożony z dwóch lancetowatych
przezroczy zwieńczonych wieloliściem był jednym z naj-
popularniejszych, od wieku XIII poczynając41. Do tej
grupy należy także maswerk w zewnętrznej (północnej)
wnęce północnego ramienia transeptu, zwieńczony trój-
liściem4'.
Odrębny, trudny do rozwiązania problem stanowi
kompozycja maswerku w formie trzech spiętrzonych
ostrołukowych arkadek w południowym ramieniu tran-
septu. Motyw taki pojawił się w płycinach w szczycie
wschodnim prezbiterium katedry i ma lokalne preceden-
sy sięgające jeszcze przełomu wieków XIII i XIV'.
W literaturze był też uważany za rezultat miejscowej
ewolucji form maswerkowych4\ Trzeba tu jednak
zwrócić uwagę na maswerki poza terenem Małopolski,
które mogły stanowić ewentualnie wzór dla omawiane-
go typu dekoracji. Maswerki w formie trzech spiętrzo-
nych arkadek, pochodzące z końca wieku XIII, zacho-
wały się do dziś na Śląsku, np. w oknach północnej
ściany kaplicy zamkowej w Raciborzu. Dekoracje te
mają przy tym wczesny, „kolumienkowy” charakter,
przejawiający się w okrągłych profilach i kapitelikach.
Według Andrzeja Grzybkowskiego rozwiązanie takie
/i ... **T8
osadzone jest w tradycji architektury śląskiej i czeskiej .
Pojawiło się także w Niemczech, np. około roku 1320
w zachodnim oknie w kaplicy św. Anny przy katedrze
Św. Trójcy w Starym Sączu, datowanym ostatnio na drugą i trzecią
dekadę w. XIV (do r. 1332); zob. W. Łuszczkiewicz, Architek-
tura najdawniejszych kościołów franciszkańskich w Polsce (Spraw.
KBHS, 4: 1 891, s. 175, tabl. XXVII); P. Pen c ako ws ki, GoNckie
kościoły zakonu iw. Franciszka w Staiym i Nowym Sączu (Kwart.
AU, 36: 1991, s. 89, il. 5). Układ z osiowo ustawionym czw'oroli-
ściem występuje tylko w maswerku II na północnej ścianie nawy
głównej katedry.
4:1 Motyw trójliścia omawia m. in.: L. B e h 1 i n g, Dreipass [w:]
Reallexikon..., 4, red. H.-M. von E r f f a, Stuttgart 1958, szp. 526-
536.
46 Węcławowicz, P i e t r zy kó wn a, o. c., s. 60 i nn.; por.
przyp. 1 5.
47 Ibidem, s. 63.
48 A. G r z y b k o w s k i, Kaplica zamkowa w Raciborzu (Kwart.
AU, 39: 1994, z. 4, s. 262, il. 16, 19). Według Autora proste kom-
pozycje maswerków w ścianie północnej wywodzą się ze środowi-
ska wrocławskiego i „naśladują motyw zamknięć bocznych okien
chóru katedralnego (zapewne po 1272 r.), występują też w Czechach
(Nymburk, Ołomuniec, Vyśśi Bród). Motyw piramidalnego spiętrze-
nia figur stosowano we Wrocławiu także później, w kościołach Św.
Doroty i Bernardynów”.
26
(Brimnenhaus) przy krużganku, około 1288-1295
(fot. M. Walczak)
chronologicznych jakiekolwiek zależności między tymi
budowlami w zakresie komponowania dekoracji maswer-
kowych nie mogą być oczywiście brane pod uwagę.
Datowanie zespołu maswerków w prezbiterium ka-
tedry krakowskiej na lata przed rokiem 134642 świadczy-
łoby, że należy on do grupy wczesnych zespołów maswer-
kowych o formach pęcherzowatych, zależnych prawdo-
42 Data konsekracji prezbiterium wyznacza terminus antę quem
zakończenia prac przy jego dekoracji. Jednolita koncepcja stylistycz-
na maswerków w prezbiterium i na wschodnich ścianach transeptu
jest jednym z dowodów na budowę wschodnich murów transeptu
przez warsztat wznoszący chór. Problem ten wymaga jednak szer-
szych badań i dalszych uściśleń.
4' O znaczeniu kościoła w Salem dla form architektury chóru
katedry krakowskiej zob. przede wszystkim: T. W oj c i ec h o ws k i,
o. c., s. 229; P. Crossley, Gothic Architecture in the Reign of
Kazimir the Great. Church Architecture in Lesser Poland 1320
1380, Kraków 1985 (Bibl. Waw. 7, s. 69, 70, 72, 74, 76, 81-82,
240. 387-389, 391, 448). Węcławowicz, Gotyckie bazyliki...,
s. 33, uważa, że: „prezbiterium w Salem zapewne [...] było znane mi-
strzowi pierwszej fazy”, por. także s. 13, 27, 29. W tym przypadku nie-
istotny wydaje się podział budowy prezbiterium na dwie fazy warszta-
towe, zaproponowany przez Węcławowicza.
’ Czworoliść w' zwieńczeniu ustawiony jest najczęściej osiowo
w stosunku do lancetowatych przezroczy czy płycin. W katedrze
krakowskiej czworoliść jest przesunięty, co jest rzadko spotykane.
Przykładem może tu służyć maswerk z fary w Lauffen nad Necka-
rem z początku w. XIV - zob. Binding, o. c., s. 254, il. 284.
W polskich budowlach układ taki zastosowano np. w kościele
podobnie od terenów Szwabii. Może to stanowić kolejną
przesłankę wskazującą na krąg kościoła w Salem jako na
jedno ze źródeł inspiracji dla budowniczych prezbiterium
katedry krakowskiej"1’.
Maswerki rekonstruowane przez Odrzywolskiego
w drugim od zachodu przęśle prezbiterium nie mogą do-
starczyć żadnych przesłanek co do datowania ani co do
genezy ich form. Układ złożony z dwóch lancetowatych
przezroczy zwieńczonych wieloliściem był jednym z naj-
popularniejszych, od wieku XIII poczynając41. Do tej
grupy należy także maswerk w zewnętrznej (północnej)
wnęce północnego ramienia transeptu, zwieńczony trój-
liściem4'.
Odrębny, trudny do rozwiązania problem stanowi
kompozycja maswerku w formie trzech spiętrzonych
ostrołukowych arkadek w południowym ramieniu tran-
septu. Motyw taki pojawił się w płycinach w szczycie
wschodnim prezbiterium katedry i ma lokalne preceden-
sy sięgające jeszcze przełomu wieków XIII i XIV'.
W literaturze był też uważany za rezultat miejscowej
ewolucji form maswerkowych4\ Trzeba tu jednak
zwrócić uwagę na maswerki poza terenem Małopolski,
które mogły stanowić ewentualnie wzór dla omawiane-
go typu dekoracji. Maswerki w formie trzech spiętrzo-
nych arkadek, pochodzące z końca wieku XIII, zacho-
wały się do dziś na Śląsku, np. w oknach północnej
ściany kaplicy zamkowej w Raciborzu. Dekoracje te
mają przy tym wczesny, „kolumienkowy” charakter,
przejawiający się w okrągłych profilach i kapitelikach.
Według Andrzeja Grzybkowskiego rozwiązanie takie
/i ... **T8
osadzone jest w tradycji architektury śląskiej i czeskiej .
Pojawiło się także w Niemczech, np. około roku 1320
w zachodnim oknie w kaplicy św. Anny przy katedrze
Św. Trójcy w Starym Sączu, datowanym ostatnio na drugą i trzecią
dekadę w. XIV (do r. 1332); zob. W. Łuszczkiewicz, Architek-
tura najdawniejszych kościołów franciszkańskich w Polsce (Spraw.
KBHS, 4: 1 891, s. 175, tabl. XXVII); P. Pen c ako ws ki, GoNckie
kościoły zakonu iw. Franciszka w Staiym i Nowym Sączu (Kwart.
AU, 36: 1991, s. 89, il. 5). Układ z osiowo ustawionym czw'oroli-
ściem występuje tylko w maswerku II na północnej ścianie nawy
głównej katedry.
4:1 Motyw trójliścia omawia m. in.: L. B e h 1 i n g, Dreipass [w:]
Reallexikon..., 4, red. H.-M. von E r f f a, Stuttgart 1958, szp. 526-
536.
46 Węcławowicz, P i e t r zy kó wn a, o. c., s. 60 i nn.; por.
przyp. 1 5.
47 Ibidem, s. 63.
48 A. G r z y b k o w s k i, Kaplica zamkowa w Raciborzu (Kwart.
AU, 39: 1994, z. 4, s. 262, il. 16, 19). Według Autora proste kom-
pozycje maswerków w ścianie północnej wywodzą się ze środowi-
ska wrocławskiego i „naśladują motyw zamknięć bocznych okien
chóru katedralnego (zapewne po 1272 r.), występują też w Czechach
(Nymburk, Ołomuniec, Vyśśi Bród). Motyw piramidalnego spiętrze-
nia figur stosowano we Wrocławiu także później, w kościołach Św.
Doroty i Bernardynów”.
26