Studia Waweliana (14.2009)

Portale odkuwane przez lapicydów z wawelskiego
warsztatu mistrza Benedykta różnią się zdecydowanie
zarówno od pozostałych odrzwi zamku wawelskiego,
jak i dwóch wspomnianych wyżej portali z pałacu piotr-
kowskiego. Ich laskowania mają odmienny przekrój
i dekorację cokolików, na których się wspierają (fig.
8). Inaczej niż w portalach starszego typu rozwiązano w
nich także problem połączenia odmiennych stylistycznie
motywów późnogotyckich i renesansowych. W portalach
pałacu piotrkowskiego oraz zachodniego i północnego
skrzydła zamku wawelskiego, późnogotyckie obramie-
nie otworu wejściowego zwieńczono renesansowym
gzymsem o dość skromnej ornamentyce. Natomiast w
portalach skrzydła wschodniego renesansowe ornamenty
wprowadzono w partię nadproża, równoważąc to moty-
wami późnogotyckimi w dekoracji mocno wysadzonych
gzymsów. W ten sposób osłabiono kontrast wywołany
zestawieniem odmiennych stylistycznie form, wzboga-
cając jednocześnie efekt dekoracyjności, pogłębiony
dodatkowo przez zastosowanie motywów figuralnych,
inskrypcji i charakterystycznych guzów w zagłębieniach,
które można uznać za swoistą, abstrakcyjną „sygnatu-
rę” kamieniarzy Benedykta, podobnie jak ornament w
formie pręta owiniętego wstęgą. Niewątpliwie portale
skrzydła wschodniego pochodzące z warsztatu mistrza
Benedykta znacznie przewyższają poziomem wykona-
nia wcześniejszą „gotycko-renesansową” kamieniarkę
pałacu piotrkowskiego i rezydencji wawelskiej.
W odróżnieniu od portali z pałaców w Piotrkowie i na
Wawelu, porównanie obramień okiennych w obu budow-
lach wzniesionych przez mistrza Benedykta wykazuje
liczne podobieństwa. Obramienia piotrkowskie (fig. 9)
stanowią bezpośrednią analogię dla kamiennych opraw
okien na pierwszym piętrze wschodniego skrzydła zamku
wawelskiego (fig. 10). Różnice występują natomiast w
dekoracji ław i gzymsów, którą w Piotrkowie oparto na
dominującym motywie fryzu z poziomo ułożonych tralek
(fig. 11), natomiast na Wawelu zastosowano w tym celu
wspomniany wyżej ornament w formie pręta ze wstęgą
(fig. 12). Obecność tego ornamentu oraz charakterystycz-
nych guzów w dekoracji obramień okiennych parteru
w skrzydle wschodnim zamku wawelskiego wyklucza,
w tym przypadku, analogie z kamieniarką piotrkowską.
Na podstawie powyższych obserwacji trudno jed-
noznacznie określić czy detal architektoniczny budowli
wznoszonych przez mistrza Benedykta odkuwał ten
sam zespół kamieniarzy, czy też mamy do czynienia z
rotacją jego współpracowników. W tym drugim przy-
padku rozwiązywałoby to problem wskazanych różnic
formalnych, natomiast przyjmując pierwsze wyjaśnie-


8. Portale w południowej komnacie na I piętrze skrzydła
wschodniego zamku na Wawelu (fot. T. Ratajczak)

nie należałoby odwołać się do modelu ewolucyjnego,
proponowanego przez niektórych badaczy55. Zakłada
on stopniowy rozwój umiejętności kamieniarzy, którzy
w swoich kolejnych dziełach dokonywali coraz bar-
dziej wyrafinowanej syntezy odmiennych stylistycznie
elementów. Takiej możliwości nie można wykluczyć,
jednak nie znajduje to potwierdzenia w analizie detalu
architektonicznego z pałaców w Piotrkowie i na Wawe-
lu. Jeśli bowiem przyjąć tezę o ewolucji umiejętności
kamieniarzy, proces ten powinien być dostrzegalny w
całym badanym okresie. Jednak analogiczne formy
najstarszych portali zachodniego skrzydła zamku wa-
welskiego (przed r. 1508; fig. 7), o kilka lat młodszych
odrzwi skrzydła północnego (1510-1516) oraz pałacu w
Piotrkowie (ok. 1515-1519) przeczą tej teorii (fig. 13).
W kamieniarce powstającej w okresie ponad dziesięciu
lat nie można wskazać żadnych istotnych różnic, z wy-
jątkiem nietypowych gzymsów piotrkowskich (fig. 11),
nie znajdujących w ogóle analogii w szesnastowiecznej
rzeźbie architektonicznej z terenów Polski56. Zatem

55 Stępień, Konserwacja portali..., s. 299-302; Zlat, Gene-
za..., s. 85-93.

56 Ratajczak, Mistrz Benedykt..., s. 67-70.

15