Studia Waweliana (14.2009)

Studia Waweliana
Tom XIV, 2009
PL ISSN 1230-3275

MARCIN BIBORSKI, JANUSZ STĘPIŃSKI, GRZEGORZ ŻABIŃSKI
NOWE BADANIA NAD SZCZERBCEM -
MIECZEM KORONACYJNYM KRÓLÓW POLSKICH

Z inicjatywy Dyrekcji Zamku Królewskiego na
Wawelu w dniach od 7 do 17 stycznia 2008 miecz
koronacyjny Szczerbiec (nr inw. 137; fig. 1) poddano
analizom badawczym1. Ze względu na rangę zabytku,
jako jednej z najważniejszych pamiątek narodowych,
wszystkie badania technologiczne w założeniu musiały
być nieniszczące. W związku z tym nie było możliwo-
ści pobrania próbek pochodzących z przekroju głowni.
Ograniczono się zatem do jedynej możliwej metody
polegającej na wykonaniu zgładów powierzchniowych.
Celem badań było: 1. Określenie technologii wykonania
głowni, w oparciu o badania metalograficzne, rentge-
nograficzne i defektoskopowe; 2. Określenie składu
chemicznego metalu użytego do wykonania głowni
i rękojeści; 3. Przeprowadzenie badań traseologicznych
głowni i rękojeści; 4. Doprecyzowanie kwestii pocho-
dzenia miecza.
Głownia
Badania metalograficzne
Obserwacje mikrostruktury głowni Szczerbca zostały
przeprowadzone przy użyciu mikroskopu optycznego
Leica-DMLM, w okolicach zastawy, na jednej z po-
wierzchni płazów, w miejscach oznaczonych jako A oraz
B (fig. 2). Miejsce A położone było w odległości ok. 4
cm od jelca, w rejonie podłużnego otworu, natomiast
miejsce B znajdowało się poza tym obszarem, w odle-
głości ok. 14 cm od jelca. Do obserwacji mikroskopo-
wych powierzchnia głowni w badanych miejscach A i B
została wypolerowana przy użyciu past diamentowych,

1 Autorzy dziękująPanu mgr inż. Janowi Kosteckiemu i Panu art.
plastykowi Piotrowi Galantowi z pracowni Konserwatorskiej Zamku
Królewskiego na Wawelu oraz Panu mgr Mateuszowi Biborskiemu
z Pracowni Konserwacji Zabytków Instytutu Archeologii UJ za
wszechstronną pomoc w pracach badawczych.

a następnie wytrawiona za pomocą 4 % nitalu (roztwór
kwasu azotowego w alkoholu) w celu ujawnienia mi-
krostruktury.
Obserwacje mikrostruktury w miejscu A
Mikrostruktura, która dominowała w miejscu A,
odpowiadała materiałowi wyjściowemu, z którego wy-
konano głownię, tj. stali półtwardej o zawartości węgla
ok. 0.3-0.5 % C (fig. 3). Lokalnie zmieniała się ona
jednak od ferrytyczno-perlitycznej, odpowiadającej stali
miękkiej o zawartości węgla ok. 0.1-0.2 % C (fig. 4) do
perlityczno-ferrytycznej, odpowiadającej stali twardej o
zawartości węgla mieszczącej się w granicach 0.5-0.7 %
C (fig. 5). W obszarach ferrytyczno-perlitycznych wy-
stępowały też pasma ferrytu o zróżnicowanej wielkości
ziarna, zapewne wzbogacone w fosfor (fig. 6), oraz licz-
ne wydłużone wtrącenia żużla (fig. 7). W miejscu Anie
wykryto w mikrostrukturze śladów obróbki cieplnej.
Obserwacje mikrostruktury w miejscu B
Mikrostruktura występująca w miejscu B - istnienie
martenzytu odpuszczonego - wskazała, że dalsza część
głowni miecza została poddana zabiegowi obróbki
cieplnej, tj. hartowania, a następnie odpuszczania (fig. 8
i 9). Podobnie jak w miejscu A, tu też występują liczne
wtrącenia żużla (fig. 10).
Omówienie badań mikrostruktury
Z obserwacji mikrostruktury w miejscu A wynika, że
materiał do wykucia głowni stanowiła nierównomiernie
nawęglona stal półtwarda, pochodzenia dymarskiego, za-
wierająca dość liczne wtrącenia żużla, charakterystyczne
dla ówczesnego sposobu otrzymywania żelaza.
Interesujących danych dostarczyła zwłaszcza mikro-
struktura występująca w miejscu B. Świadczy ona o tym,
że surowa, wykuta ze stali dymarskiej głownia poddana
została zabiegowi obróbki cieplnej w celu utwardzenia
jej powierzchni. Proces ten polegał zwykle na zanurzeniu

235