DOI Artikel:
Fabiański, Marcin: Wawelskie wirydarze Zygmunta Starego
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.52822#0043
Studia Waweliana
Tom XIV, 2009
PL ISSN 1230-3275
MARCIN FABIAŃSKI
WAWELSKIE WIRYDARZE ZYGMUNTA STAREGO
Na sejmie piotrkowskim 15 lutego 1528 swojej
małżonce Bonie Sforzy, wychowanej w Bari i Neapolu,
wnuczce króla Alfonsa Aragońskiego, król Zygmunt
Stary (1506-1548) przekazał dobra na Łobzowie pod
Krakowem, odzyskane z zastawu od wielkorządcy Se-
weryna Bonera. W ich południowej części, zalewanej
przez pobliską Wisłę, w rejonie zwanym Fera\le\ lub
Zwierzyńcem, monarchini prawdopodobnie utworzyła
najstarszy renesansowy ogród królewski w Krakowie,
ozdobiony między innymi sadzawkami1. Zwano go
„ogrodem większym królowej”, w odróżnieniu od
„ogrodu mniejszego” koło bramy Wiślnej i w sąsiedz-
twie ogrodu Jana Bethmana, który nabyła od kupca
Michała Meidela cztery lata później i poczyniła liczne
inwestycje2. Już od roku 1525 mamy też wiadomości
o pawilonie królowej pod zamkiem, w roku 1530 i póź-
niej nazywanym „domem królowej w ogrodzie pod za-
mkiem” na Groblach, który został wtedy przebudowany
znacznym kosztem i ozdobiony sadzawkami3. Ponadto
zachowały się rachunki z posiadłości w Rakowicach,
w której pracował między innymi architekt kaplicy Zyg-
muntowskiej Bartolommeo Berrecci4. Podmiejski pałac
królewski na Łobzowie otoczony był przez jeszcze inny
ogród, choć z interesującego nas okresu brak wiadomo-
ści na jego temat5. Wymienione krakowskie wirydarze
Bony, z których żaden do naszych czasów nie dotrwał,
wyprzedzały zarówno wiedeński ogród wychowanego
w Hiszpanii króla Ferdynanda I Habsburga, urządzany
od roku 1533 w miejscu ogrodów cesarzy Fryderyka III
i Maksymiliana I6, jak i najstarszy renesansowy ogród
1 W. Pociecha, Królowa Bona (1494-1557). Czasy i ludzie
odrodzenia, Poznań 1949,1.1, s. 240; t. 2, s. 422 i466M68; J. Gwiz-
dało w na, Ogrody królewskie na Wawelu. Analiza przekształceń
formy i funkcji na podstawie materiałów źródłowych [w:] Królewskie
ogrody w Polsce. Materiały sesji naukowej, red. M. Szafrańska,
Warszawa 2001, s. 61-85, tu s. 74; M. Ferenc, Rachunki budowy
zamku krakowskiego 1530, Kraków 2006, s. 108-113, Źródła DW
18 [dalej: Ferenc, Rachunki 1530\,\ó cm, Rachunki budowy zamku
krakowskiego 1531, Kraków 2000, s. 81-85, Źródła DW 16 [dalej:
Ferenc, Rachunki 1531]-, O. Łaszczyńska, Rachunki budowy
zamku krakowskiego 1535, Kraków 1952, s. 73-78, Źródła DW 1
[dalej: Łaszczyńska, Rachunki 1535].
2 Acta Tomiciana. Epistułarum, legationum, responsorum,
actionum et rerum gestarum Serenissimi Principi Sigismundi Primi
Regis Poloniae Magnis DucisLithuaniaeper Stanislaum Górski[...]
collectarum, t. XIV, wyd. W. Pociecha, Posnaniae 1952, s. 537, nr
426; Gwizdałówna, o.c.
3 Ibidem, Za (prze)budowę i wyposażenie samego domu zapła-
cono w r. 1530 ogromną sumę prawie 520 grzywien, czyli niemal
832 floreny. Ferenc, Rachunki 1530, s. 94-108. Ciekawe, że już
w r. 1518 Ferraryjczyk Celio Calcagnini {Opera, Basileae: B. Fro-
benius 1544, k. 92) zachwalał krakowskie „sadzawki przedziwną
sztuką urządzone” (piscinas admirabilis artifici). Nie potrafimy ich
powiązać z żadnym konkretnym miejscem.
4 W r. 1530 wydano tam 92 grzywny i 30 gr., czyli ponad 148 flore-
nów, a w roku następnym 95 grzywien i 14 gr., czyli ponad 152 floreny.
Ferenc, Rachunki 1530, s. 129-132; Idem, Rachunki 1531, s. 90.
W r. 1532 wydano już tylko 31 grzywien i 44 gr., czyli 51 florenów.
Idem, Rachunki budowy zamku krakowskiego 1532, Kraków 2003,
s. 61, Źródła DW 17 [dalej: Ferenc, Rachunki 1532],
5 Na temat dziejów założenia J. W. Rączka, Królewska rezy-
dencja pałacowo-ogrodowa na Łobzowie. Stan badań i zachowane
źródła archiwalne (1367-1586),Teka KUiA 16: 1982, s. 17-29,
zwł. 28; B. Krasnowolski, J. W. Rączka, Królewska rezydencja
w Łobzowie [w:] Pałace i wille podmiejskie Krakowa. Materiały
sesji naukowej, Kraków 2007, s. 79-100, zwł. 86-87.
6 J. Martz, Die ehemaligen Garten der Wiener Hofburg,
Ósterreichische Zeitschrift fur Kunst und Denkmalpflege 51: 1997,
s. 537-551; R. Perger, C. Thomas, Neues zur Fruhgeschichte
der Wiener Burggarten, Ósterreichische Zeitschrift fiir Kunst und
Denkmalpflege 52: 1998, s. 436-438; H. Lietzmann, Irdische
Paradiese — Beispiele hófischer Gartenkunst der 1. Halfte des 16.
Jahrhunderts, Kunstwissenschaftliche Studien 141, Munchen-Berlin
2007, s. 37-65.
37
Tom XIV, 2009
PL ISSN 1230-3275
MARCIN FABIAŃSKI
WAWELSKIE WIRYDARZE ZYGMUNTA STAREGO
Na sejmie piotrkowskim 15 lutego 1528 swojej
małżonce Bonie Sforzy, wychowanej w Bari i Neapolu,
wnuczce króla Alfonsa Aragońskiego, król Zygmunt
Stary (1506-1548) przekazał dobra na Łobzowie pod
Krakowem, odzyskane z zastawu od wielkorządcy Se-
weryna Bonera. W ich południowej części, zalewanej
przez pobliską Wisłę, w rejonie zwanym Fera\le\ lub
Zwierzyńcem, monarchini prawdopodobnie utworzyła
najstarszy renesansowy ogród królewski w Krakowie,
ozdobiony między innymi sadzawkami1. Zwano go
„ogrodem większym królowej”, w odróżnieniu od
„ogrodu mniejszego” koło bramy Wiślnej i w sąsiedz-
twie ogrodu Jana Bethmana, który nabyła od kupca
Michała Meidela cztery lata później i poczyniła liczne
inwestycje2. Już od roku 1525 mamy też wiadomości
o pawilonie królowej pod zamkiem, w roku 1530 i póź-
niej nazywanym „domem królowej w ogrodzie pod za-
mkiem” na Groblach, który został wtedy przebudowany
znacznym kosztem i ozdobiony sadzawkami3. Ponadto
zachowały się rachunki z posiadłości w Rakowicach,
w której pracował między innymi architekt kaplicy Zyg-
muntowskiej Bartolommeo Berrecci4. Podmiejski pałac
królewski na Łobzowie otoczony był przez jeszcze inny
ogród, choć z interesującego nas okresu brak wiadomo-
ści na jego temat5. Wymienione krakowskie wirydarze
Bony, z których żaden do naszych czasów nie dotrwał,
wyprzedzały zarówno wiedeński ogród wychowanego
w Hiszpanii króla Ferdynanda I Habsburga, urządzany
od roku 1533 w miejscu ogrodów cesarzy Fryderyka III
i Maksymiliana I6, jak i najstarszy renesansowy ogród
1 W. Pociecha, Królowa Bona (1494-1557). Czasy i ludzie
odrodzenia, Poznań 1949,1.1, s. 240; t. 2, s. 422 i466M68; J. Gwiz-
dało w na, Ogrody królewskie na Wawelu. Analiza przekształceń
formy i funkcji na podstawie materiałów źródłowych [w:] Królewskie
ogrody w Polsce. Materiały sesji naukowej, red. M. Szafrańska,
Warszawa 2001, s. 61-85, tu s. 74; M. Ferenc, Rachunki budowy
zamku krakowskiego 1530, Kraków 2006, s. 108-113, Źródła DW
18 [dalej: Ferenc, Rachunki 1530\,\ó cm, Rachunki budowy zamku
krakowskiego 1531, Kraków 2000, s. 81-85, Źródła DW 16 [dalej:
Ferenc, Rachunki 1531]-, O. Łaszczyńska, Rachunki budowy
zamku krakowskiego 1535, Kraków 1952, s. 73-78, Źródła DW 1
[dalej: Łaszczyńska, Rachunki 1535].
2 Acta Tomiciana. Epistułarum, legationum, responsorum,
actionum et rerum gestarum Serenissimi Principi Sigismundi Primi
Regis Poloniae Magnis DucisLithuaniaeper Stanislaum Górski[...]
collectarum, t. XIV, wyd. W. Pociecha, Posnaniae 1952, s. 537, nr
426; Gwizdałówna, o.c.
3 Ibidem, Za (prze)budowę i wyposażenie samego domu zapła-
cono w r. 1530 ogromną sumę prawie 520 grzywien, czyli niemal
832 floreny. Ferenc, Rachunki 1530, s. 94-108. Ciekawe, że już
w r. 1518 Ferraryjczyk Celio Calcagnini {Opera, Basileae: B. Fro-
benius 1544, k. 92) zachwalał krakowskie „sadzawki przedziwną
sztuką urządzone” (piscinas admirabilis artifici). Nie potrafimy ich
powiązać z żadnym konkretnym miejscem.
4 W r. 1530 wydano tam 92 grzywny i 30 gr., czyli ponad 148 flore-
nów, a w roku następnym 95 grzywien i 14 gr., czyli ponad 152 floreny.
Ferenc, Rachunki 1530, s. 129-132; Idem, Rachunki 1531, s. 90.
W r. 1532 wydano już tylko 31 grzywien i 44 gr., czyli 51 florenów.
Idem, Rachunki budowy zamku krakowskiego 1532, Kraków 2003,
s. 61, Źródła DW 17 [dalej: Ferenc, Rachunki 1532],
5 Na temat dziejów założenia J. W. Rączka, Królewska rezy-
dencja pałacowo-ogrodowa na Łobzowie. Stan badań i zachowane
źródła archiwalne (1367-1586),Teka KUiA 16: 1982, s. 17-29,
zwł. 28; B. Krasnowolski, J. W. Rączka, Królewska rezydencja
w Łobzowie [w:] Pałace i wille podmiejskie Krakowa. Materiały
sesji naukowej, Kraków 2007, s. 79-100, zwł. 86-87.
6 J. Martz, Die ehemaligen Garten der Wiener Hofburg,
Ósterreichische Zeitschrift fur Kunst und Denkmalpflege 51: 1997,
s. 537-551; R. Perger, C. Thomas, Neues zur Fruhgeschichte
der Wiener Burggarten, Ósterreichische Zeitschrift fiir Kunst und
Denkmalpflege 52: 1998, s. 436-438; H. Lietzmann, Irdische
Paradiese — Beispiele hófischer Gartenkunst der 1. Halfte des 16.
Jahrhunderts, Kunstwissenschaftliche Studien 141, Munchen-Berlin
2007, s. 37-65.
37