DOI article:
Ratajczak, Tomasz: Udział Mistrza Benedykta w nowożytnej przebudowie zamku wawelskiego
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.52822#0028
ponadto niewielka postać, przypominająca małpę, która
trzymała na uwięzi nogę mężczyzny uzbrojonego w nóż.
Natomiast na drugim stopniu przedstawiono fantastycz-
ne monstrum, zapewne smoka, z którego obecnie zachował
się jedynie fragment z ogonem. Interpretacja tych przed-
stawień jest bardzo skomplikowana ze względu na ich stan
zachowania, lecz przede wszystkim z powodu wyrwania
ich z pierwotnego kontekstu ikonograficznego, stanowiły
bowiem zapewne fragment większej całości. W związku
z rozważaniami nad warsztatem mistrza Benedykta bar-
dziej istotne jest jednak to, w której części zamku mogły
znajdować się tak nietypowo dekorowane schody oraz czy
na podstawie analizy porównawczej można je przypisać
kamieniarzom zatrudnionym przez tego architekta.
Kształt stopni wskazuje, że pochodzą one ze spiral-
nych schodów. Porównanie wymiarów stopni z lapida-
rium z klatkami schodowymi tego typu znajdującymi
się na zamku wawelskim wskazuje, że stopnie mogły
się mieścić jedynie w dwóch z nich: klatce przylega-
jącej do wieży Jordanki oraz drugiej, umieszczonej
w grubości muru przy Kurzej Nodze, łączącej prywatną
część apartamentu królewskiego na pierwszym piętrze
z reprezentacyjnymi pomieszczeniami najwyższej kon-
dygnacji67. Analiza stylistyczna figuralnych reliefów na
spodniej stronie stopni, które tworzyły w ten sposób
nietypową dekorację klatki schodowej, ułożoną w po-
wiązany treściowo ciąg przedstawień, prawdopodobnie
o charakterze mitologicznym, wskazuje, że nie mogły
one wyjść spod dłuta współpracowników Berrecciego.
Świadczą o tym m.in. wyraźne błędy anatomiczne w
opracowaniu postaci. Odrzucenie włoskiego autorstwa
reliefów umożliwiałoby przypisanie ich kamieniarzom
Benedykta, którzy w swoim repertuarze posiadają drob-
ne przedstawienia figuralne w nadprożach niektórych
portali, charakteryzujące się zbliżoną stylistyką. Jednak
w odniesieniu do wieży Jordanki, na przeszkodzie tej
atrybucji stoi datowanie kamiennych schodów w przy-
ległej klatce. Z rachunków wielkorządowych wynika,
że pierwotnie znajdowały się w tym miejscu schody
drewniane, restaurowane w roku 154068. Wymieniono
je zapewne na kamienne dopiero w trakcie remontu
Jordanki po roku 1558, dlatego powiązanie stopni z
lapidarium wawelskiego ze schodami przy wieży wy-
klucza ich atrybucję kamieniarzom z warsztatu mistrza
67 Informację tę opieram na niepublikowanych ustaleniach dr B.
Kwiatkowskiej-Kopki prowadzącej inwentaryzację zbiorów lapida-
rium, której serdecznie dziękuję za konsultacje i wskazanie schodów
przy Jordance jako domniemanego miejsca pochodzenia stopni.
68 C h m i e 1, Wawel, 2, s. 254.
69 S. Mossakowski, Kiedy, jak i przez kogo wznoszona była
i dekorowana kaplica Zygmuntowska, Kwart. AU 39: 1994, s. 94-103;
Idem, Kaplica Zygmuntowska (1515-1533). Problematyka artystycz-
na i ideowa mauzoleum Zygmunta 1, Warszawa 2007, s. 64—70.
Benedykta. Jeżeli jednak stopnie te pochodziły z pry-
watnej klatki schodowej w apartamencie królewskim,
zostały niewątpliwie odkute przez współpracowników
Benedykta. Niestety, problem ten należy pozostawić
bez rozstrzygnięcia, warto jednak raz jeszcze podkreślić
wyjątkowy charakter tej rzeźbiarskiej oprawy ciągu
komunikacyjnego, składającej się prawdopodobnie ze
znacznie większej liczby elementów niż dwa zachowa-
ne stopnie z reliefami figuralnymi i nie mającej chyba
analogii w dekoracjach schodów ówczesnych rezydencji
środkowoeuropejskich.
Podobny podział pracy, istniejący pomiędzy kamienia-
rzami odpowiedzialnymi za wykonanie poszczególnych
fragmentów dekoracji architektonicznej, obowiązywał
również w warsztacie Berrecciego działającym przy
budowie kaplicy Zygmuntowskiej69. Włoski architekt
wykonał ogólne projekty tego wystroju, o czym świadczy
tożsamość genezy motywów i kompozycji większości
płaskorzeźb70 *. Podobną rolę w warsztacie zamkowym
odgrywał zapewne mistrz Benedykt, który jako projektant
całego skrzydła rezydencji był również autorem koncepcji
jej architektonicznego wystroju. Prawdopodobnie spro-
wadzała się ona jedynie do ogólnych wskazówek doty-
czących łączenia form późnogotyckich i renesansowych,
pozostawiając kamieniarzom duży zakres swobody. Kon-
sekwencją tego jest zróżnicowanie formalne widoczne
szczególnie w portalach. Większość badaczy architektury
przyjmuje jednak osobisty udział Benedykta w procesie
odkuwania detalu architektonicznego, niektórzy wskazują
przy tym na zaangażowanie Kaspra Simona, poświad-
czonego źródłowo jako współpracownik w roku 1524 '.
Trudno jednak podzielać te opinie, biorąc pod uwagę
przeprowadzone wyżej porównanie kamieniarki pałaców
w Piotrkowie i na Wawelu. Zastanawiający jest brak w
kamieniarce zamku wawelskiego charakterystycznego
ornamentu „tralkowego”, stanowiącego główny motyw
dekoracyjny gzymsów piotrkowskich (fig. 11), wpro-
wadzony zapewne osobiście przez Benedykta i mający
bezpośredni związek z pochodzeniem tego architekta72.
Widocznie tę próbę przetworzenia renesansowej stylistyki
uznano za mniej atrakcyjną w porównaniu z możliwoś-
ciami, które stwarzało połączenie form późnogotyckich
i renesansowych, zaproponowane przez nowych współ-
pracowników Benedykta lub przez niego samego. Należy
70 Mossakowski, Kiedy..., s. 94—95; Idem, Kaplica..., s. 64.
71 Autorstwo portali wawelskich przypisują Kasprowi Simonowi:
Fi sch i n g e r, Pałac króla..., s. 87-88; Miłobędzki, Architektura
ziem Polski..., s. 34.
72 Badania przeprowadzone przeze mnie w ramach pracy nad
dysertacją, w tym m. in. kwerenda archiwalna, pozwoliły uprawdo-
podobnić postawioną przed laty przez B. Przybyszewskiego tezę,
o górnowęgierskiej proweniencji mistrza Benedykta, por. Rataj-
czak, Mistrz Benedykt..., s. 68-73.
22
trzymała na uwięzi nogę mężczyzny uzbrojonego w nóż.
Natomiast na drugim stopniu przedstawiono fantastycz-
ne monstrum, zapewne smoka, z którego obecnie zachował
się jedynie fragment z ogonem. Interpretacja tych przed-
stawień jest bardzo skomplikowana ze względu na ich stan
zachowania, lecz przede wszystkim z powodu wyrwania
ich z pierwotnego kontekstu ikonograficznego, stanowiły
bowiem zapewne fragment większej całości. W związku
z rozważaniami nad warsztatem mistrza Benedykta bar-
dziej istotne jest jednak to, w której części zamku mogły
znajdować się tak nietypowo dekorowane schody oraz czy
na podstawie analizy porównawczej można je przypisać
kamieniarzom zatrudnionym przez tego architekta.
Kształt stopni wskazuje, że pochodzą one ze spiral-
nych schodów. Porównanie wymiarów stopni z lapida-
rium z klatkami schodowymi tego typu znajdującymi
się na zamku wawelskim wskazuje, że stopnie mogły
się mieścić jedynie w dwóch z nich: klatce przylega-
jącej do wieży Jordanki oraz drugiej, umieszczonej
w grubości muru przy Kurzej Nodze, łączącej prywatną
część apartamentu królewskiego na pierwszym piętrze
z reprezentacyjnymi pomieszczeniami najwyższej kon-
dygnacji67. Analiza stylistyczna figuralnych reliefów na
spodniej stronie stopni, które tworzyły w ten sposób
nietypową dekorację klatki schodowej, ułożoną w po-
wiązany treściowo ciąg przedstawień, prawdopodobnie
o charakterze mitologicznym, wskazuje, że nie mogły
one wyjść spod dłuta współpracowników Berrecciego.
Świadczą o tym m.in. wyraźne błędy anatomiczne w
opracowaniu postaci. Odrzucenie włoskiego autorstwa
reliefów umożliwiałoby przypisanie ich kamieniarzom
Benedykta, którzy w swoim repertuarze posiadają drob-
ne przedstawienia figuralne w nadprożach niektórych
portali, charakteryzujące się zbliżoną stylistyką. Jednak
w odniesieniu do wieży Jordanki, na przeszkodzie tej
atrybucji stoi datowanie kamiennych schodów w przy-
ległej klatce. Z rachunków wielkorządowych wynika,
że pierwotnie znajdowały się w tym miejscu schody
drewniane, restaurowane w roku 154068. Wymieniono
je zapewne na kamienne dopiero w trakcie remontu
Jordanki po roku 1558, dlatego powiązanie stopni z
lapidarium wawelskiego ze schodami przy wieży wy-
klucza ich atrybucję kamieniarzom z warsztatu mistrza
67 Informację tę opieram na niepublikowanych ustaleniach dr B.
Kwiatkowskiej-Kopki prowadzącej inwentaryzację zbiorów lapida-
rium, której serdecznie dziękuję za konsultacje i wskazanie schodów
przy Jordance jako domniemanego miejsca pochodzenia stopni.
68 C h m i e 1, Wawel, 2, s. 254.
69 S. Mossakowski, Kiedy, jak i przez kogo wznoszona była
i dekorowana kaplica Zygmuntowska, Kwart. AU 39: 1994, s. 94-103;
Idem, Kaplica Zygmuntowska (1515-1533). Problematyka artystycz-
na i ideowa mauzoleum Zygmunta 1, Warszawa 2007, s. 64—70.
Benedykta. Jeżeli jednak stopnie te pochodziły z pry-
watnej klatki schodowej w apartamencie królewskim,
zostały niewątpliwie odkute przez współpracowników
Benedykta. Niestety, problem ten należy pozostawić
bez rozstrzygnięcia, warto jednak raz jeszcze podkreślić
wyjątkowy charakter tej rzeźbiarskiej oprawy ciągu
komunikacyjnego, składającej się prawdopodobnie ze
znacznie większej liczby elementów niż dwa zachowa-
ne stopnie z reliefami figuralnymi i nie mającej chyba
analogii w dekoracjach schodów ówczesnych rezydencji
środkowoeuropejskich.
Podobny podział pracy, istniejący pomiędzy kamienia-
rzami odpowiedzialnymi za wykonanie poszczególnych
fragmentów dekoracji architektonicznej, obowiązywał
również w warsztacie Berrecciego działającym przy
budowie kaplicy Zygmuntowskiej69. Włoski architekt
wykonał ogólne projekty tego wystroju, o czym świadczy
tożsamość genezy motywów i kompozycji większości
płaskorzeźb70 *. Podobną rolę w warsztacie zamkowym
odgrywał zapewne mistrz Benedykt, który jako projektant
całego skrzydła rezydencji był również autorem koncepcji
jej architektonicznego wystroju. Prawdopodobnie spro-
wadzała się ona jedynie do ogólnych wskazówek doty-
czących łączenia form późnogotyckich i renesansowych,
pozostawiając kamieniarzom duży zakres swobody. Kon-
sekwencją tego jest zróżnicowanie formalne widoczne
szczególnie w portalach. Większość badaczy architektury
przyjmuje jednak osobisty udział Benedykta w procesie
odkuwania detalu architektonicznego, niektórzy wskazują
przy tym na zaangażowanie Kaspra Simona, poświad-
czonego źródłowo jako współpracownik w roku 1524 '.
Trudno jednak podzielać te opinie, biorąc pod uwagę
przeprowadzone wyżej porównanie kamieniarki pałaców
w Piotrkowie i na Wawelu. Zastanawiający jest brak w
kamieniarce zamku wawelskiego charakterystycznego
ornamentu „tralkowego”, stanowiącego główny motyw
dekoracyjny gzymsów piotrkowskich (fig. 11), wpro-
wadzony zapewne osobiście przez Benedykta i mający
bezpośredni związek z pochodzeniem tego architekta72.
Widocznie tę próbę przetworzenia renesansowej stylistyki
uznano za mniej atrakcyjną w porównaniu z możliwoś-
ciami, które stwarzało połączenie form późnogotyckich
i renesansowych, zaproponowane przez nowych współ-
pracowników Benedykta lub przez niego samego. Należy
70 Mossakowski, Kiedy..., s. 94—95; Idem, Kaplica..., s. 64.
71 Autorstwo portali wawelskich przypisują Kasprowi Simonowi:
Fi sch i n g e r, Pałac króla..., s. 87-88; Miłobędzki, Architektura
ziem Polski..., s. 34.
72 Badania przeprowadzone przeze mnie w ramach pracy nad
dysertacją, w tym m. in. kwerenda archiwalna, pozwoliły uprawdo-
podobnić postawioną przed laty przez B. Przybyszewskiego tezę,
o górnowęgierskiej proweniencji mistrza Benedykta, por. Rataj-
czak, Mistrz Benedykt..., s. 68-73.
22