Rocznik Historii Sztuki (14.1984)

Rocznik Historii Szluki. l XIV
Ossolineum 1У84
PL ISSN 0080-3472

Pamięci

Profesora Gw idona Chmarzyńskiego

MATEUSZ PAWLACZYK

ARCHITEKTURA SZESNASTOWIECZNYCH KOŚCIOŁÓW DREWNIANYCH

Z TERENU WIELKOPOLSKI

Drewniane kościoły wielkopolskie1 są — jak dotąd — stosunkowo mało znane. W naukowej
literaturze nie funkcjonuje jeszcze należycie fakt, że na tym terenie zachowało się ich do chwili
obecnej ponad dwieście2. A zważywszy, że w ostatnim stuleciu budownictwo drewniane poniosło
niepowetowane straty i że proces ten nieuchronnie postępuje nadal, liczba ta okazuje się niezwykle
duża i plasuje Wielkopolskę wśród najważniejszych regionów w Polsce. Tereny sąsiadujące z Wiel-
kopolską są dziś o wiele uboższe w architekturę drewnianą, np. na Dolnym Śląsku istnieje
dotąd tylko piętnaście kościołów \ z północnych rejonów Ziemi Lubuskiej znane są cztery obiekty4,
a nieco więcej zachowało się na Śląsku Opolskim5 i Górnym6. Dotychczasowi badacze polskiej
architektury drewnianej zwracali swoje zainteresowanie głównie na południowe i wschodnie regiony,
pomijając wielkopolskie przykłady również w opracowaniach ogólnych7. Ta niekorzystna sytuacja
tłumaczyć się może faktem, iż ogromna większość wielkopolskich kościołów uległa w swojej historii
kilkakrotnym przebudowom i restauracjom, które do tego stopnia ukształtowały ich formę, że
obecnie uchodzą one za obiekty najczęściej osiemnastowieczne i bez większych wartości artystycz-
nych. Uogólnienie takie jest jednak bardzo krzywdzące, bowiem wynika z niepełnego i niekompe-
tentnego stanu badań. Jakakolwiek próba jego weryfikacji wymaga wnikliwych badań problemo-
wych popartych szczegółowym materiałem inwentaryzacyjnym, a za taki nie można przecież uznać ani

i Opracowanie niniejsze oparte jest na fragmentach pracy magisterskiej o podobnym tytule, napisanej w 1972 r.
w Katedrze Historii Sztuki UAM w Poznaniu pod kierunkiem prof. dr. Gwidona Chmarzyńskiego. Którego Pamięci
chciałbym je zadedykować.

: Według danych z Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce, t. 5. woj. poznańskie, pod red. T. R uszczy ńsk i ej
i A. Sławskiej, ilość drewnianych kościołów na terenie dawnego województwa poznańskiego wynosi 203. przy czym nie
uwzględniono powiatu kościańskiego, do którego zeszyt jeszcze się nie ukazał. Spis. [w:] Zabytki architektury i budownictwa
w Polsce, z. 12: Województwo poznańskie i m. Poznań, oprać. H. Kondziela, A. Sławska i T. Ruszczyńska.
Warszawa 1972. wylicza 211 kościołów i kaplic drewnianych oraz 50 wolnostojących dzwonnic.

3 L. Itman. Drewniane budownictwo sakralne na Dolnym Śląsku (praca doktorska napisana w Katedrze Etnografii
Polskiej Uniwersytetu Wrocławskiego, maszynopis. 1963; egz. w zbiorach Instytutu Historii Sztuki UAM w Poznaniu, s. 8, 59-61.

4 R. Smiałowski. E. Dąmbska. Budownictwo drewniane i młyny wietrzne na Ziemi Lubuskiej. Poznań 1968. s. 86-91.

5 E. Gil. Drewniane budownictwo sakralne Opolszczyzny. ..Ziemia". 1971. s. 98. wspomina o ok. 70 kościołach
drewnianych, natomiast T. Chrzanowski. M. Kornecki. Sztuka Śląska Opolskiego. Kraków 1974. s. 407. podają ogólnie,
że zachowało się ich kilkadziesiąt.

6 J. Dobrzycki. Kościoły drewniane na Górnym Śląsku. Kraków 1926. szacuje ówczesną ilość drewnianych kościołów
na ok. 160 i przytacza za Lutschem wiadomość o ok. 200 w 1870 r. Obecnie zachowało się na całym Śląsku 150
(w tym Górnym - 65. Opolskim - 70. Dolnym — 15) — wg E. Gil. Zabytkowy kościół drewniany z Uszyć w powiecie
oleskim. „Opolski Rocznik Muzealny", t. 5. 1972. s. 187.

7 Por. O. Sosnowski. L!wagi o gotyckim budownictwie drzewnem w Polsce. ..Biuletyn Historii Sztuki i Kultury".
R. 3: 1935. nr 3. s. 171-180: W. Krassowski. Architektura drewniana w Polsce. Warszawa 1961; W. Kalinowski,
Cz. Krassowski. J. A. Milobędzki. Z problematyki budownictwa drewnianego epoki Odrodzenia. ..Biuletyn Historii
Sztuki". R. 15: 1953. nr 3/4. s. 34- 55; W. Krassowski. Ze studiów nad detalami zabytkowych konstrukcji ciesielskich
..Kwartalnik Architektury i Urbanistyki", t. 7. 1962. z. 1. s. 3-25.

14 - Rocznik Historii... 1. XIV