Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (22.1960)

KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI


II. 2. Zamek w Przemyślu, rzut II, 1. odkopany fragment pd. baszty
2. fragment fundamentu pod krużganek, 3. piwnice budynku wymienio-
nego w inwentarzu z 1553 r. (na podstawie materiałów A. Kunysza
opr. R. Frazikowa)

ujawniły szereg odcinków kamien-
nych fundamentów oraz luźno rzu-
cone wapienne ciosy. Analogiczne
detale kamienne widoczne są też
w pd.-zach. murze, zbudowanym w
połowie XVIII w. z materiału roz-
biórkowego, ale ich pochodzenia, jak
dotychczas, nie udało się ustalić z
całą pewnością. Wydobyty z ogro-
dzenia kawałek maswerku i odczy-
tany fragment węgara o profilu
gruszkowym świadczą o istnieniu
murowanego obiektu w XIV i XV
wieku, a ostry łęk bramy i dolne
partie graniastej baszty południowej
mogą wskazywać na ślady średnio-
wiecznego rozwiązania przestrzen-
nego. Dalsze wnikliwe studia pozwo-
lą ustalić, czy górny zamek kazi-
mierzowski (był budowlą o rzucie
nieregularnym i (zajmował tylko
południową, kulminacyjną część
wzgórza, czy też posiadał regularny
układ.
Obraz castrum z XVI wieku
przedstawia się bez porównania peł-

i 1569.
Piotr Kmita już na początku swej
kadencji na starostwie przemyskim
dostaje polecenie od króla, by tro-
skliwie przygotował budulec na re-
perację zamku. Młody magnat wi-
docznie nie spieszył się z wykonaniem
woli monarchy, skoro zawiedziony
król w obszernym liście wysłanym
z Wilna 9 maja 1514 r. wyraża nie-
zadowolenie z powodu braku ja-
kichkolwiek postępów przy pracach
przygotowawczych do remontu, kar-
ci Kmitę i rozkazuje mu natychmiast
zwozić kamień łamany i wypalać
wapno. 19 maja tego roku Zygmunt
ponawia swe życzenia. O przebiegu
późniejszych robót brak wiadomości.

Dopiero w roku 1542 inwentarz dóbr
starostwa przemyskiego notuje, że
zamek jest w trakcie restauracji, a
na dziedzińcu leżą materiały nie-
zbędne przy odbudowie. Jednak
większość budynków, kurtyny i
baszty z wszystkich stron były już
pięknie odnowione, albo wzniesione
od fundamentów wielkim kosztem i
staraniem Piotra Kmity.
Jaki był rezultat zabiegów Kmity
i jak wyglądał zamek przemyski w
połowie XVI wieku dowiadujemy
się z doskonałego inwentarza, spo-
rządzonego 16 listopada 1553 r., po
śmierci starosty.
Castrum składało się z dwu częś-
ci: z górnego zamku murowanego i
z drewnianego przygródka. Pierw-
szemu odpowiadają dzisiejsze relik-
ty, zaś drugi zajmował obecnie pu-
stą, pn.-zach. część wzniesienia i
stanowił półkolisty teren otoczony
tynem z drewnianą bramą wjazdo-
wą i dwiema drewnianymi baszta-
mi. Na wewnętrzną zabudowę przy-
gródka składały się pomieszczenia
służby, komory, wozownie, szopy, a
przede wszystkim stajnie końskie.
Właściwy zamek murowany,
skomponowany na czworoboku za-
kreślonym przez kurtyny z drewnia-
nymi gankami, flankowały cztery
narożne baszty, zorientowane we-
dług stron świata; pośrodku muru
pn.-zach. wznosiła się trzykondygna-
cjowa brama, do której z przygród-
ka dochodziło się po drewnianym
moście. Dziedziniec zabudowany był
obiektami drewnianymi, a częściowo
nawet murowanymi. Większość z
nich związano architektonicznie z
obwarowaniem. Brak miejsca nie
pozwala na relacjonowanie intere-
sującego opisu, ale trzeba nadmienić,
że wśród zabudowy na szczególniej-

chodnią.
Reasumując poznany materiał
dochodzi się do wniosku, że rola
Piotra Kmity w odbudowie i rozbu-
dowie castrum była olbrzymia; nie-
mniej ówczesny starosta korzystał
wydajnie z jakichś starszych ele-
mentów. Przedstawiony zespół do-
kumentów nie wyklucza, że mógł to
być nawet pełny rzut. W każdym
razie od roku 1553 daje się bez-
względnie stwierdzić ciągłość ogól-
nej zasady rzutu zamku górnego,
z którego zostały obecne relikty.
W roku 1569 spisano nowy in-
wentarz. W stosunku do poprzed¬

niej, niż wiedza o grodzie i zamku
średniowiecznym, a to dzięki sto-
sunkowo bogatemu materiałowi
archiwalnemu. W pierwszym rzędzie
zasługują na uwagę listy Zygmunta
Starego pisane w r. 1514 do Piotra
Kmity (Acta Tomiciana, III, s. 22,
89, 98) oraz lustracje z r. 1542, 1553

iszą uwagę zasługiwał murowany,
dwupiętrowy dom, znajdujący się na
lewo bezpośrednio przy bramie oraz
dwa duże gmachy; jeden między
basztą wschodnią i południową,
drugi zaś między południową a za-

228