DOI issue:
Nr. 4
DOI article:Kronika Stowarzyszenia Historyków Sztuki
DOI article:Bochyńska-Grzesikowa, Hanna; Szymański, Stanisław: Malowidła ścienne w Pyzdrach
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.41527#0434
KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI
II. 3. Pyzdry, klasztor pofrancisz-
kański. Podlucze i widok ogólny
zach. ściany wnęki.
Do cyklu należy również scena
Św. Franciszek pod krzyżem, z
drugiej zapewne połowy wieku XIX,
praca nieznanego malarza, a za-
razem „restauratora” polichromii
Swacha.
Odrębną zupełnie całość stano-
wi bogaty zespół malowideł zna-
lezionych we wnęce korytarza po-
łudniowego. Prace konserwator-
skie ujawniły tu istnienie pięciu
głębszych warstw malowideł, po-
wstałych niewątpliwie przed
r. 1733. Żadne z nich nie jest wy-
konane w technice freskowej. Jako
podkład zastosowano dla nich po-
biały lub minimalnej grubości tyn-
ki. Spoiwo we wszystkich przypad-
kach zawiera, oprócz wapna, do-
mieszkę składników organicznych.
Koncepcje kolorystyczne poszczegól-
nych warstw różnią się od siebie
dość znacznie.
a. Powierzchniową i jedynie
czytelną kompozycją była „Matka
Boska Bolesna”. Wątpliwości doty-
czące jej autorstwa i czasu po-
wstania, zostały wyjaśnione w trak-
cie prac konserwatorskich. W dol-
nej partii obrazu znaleziono za-
tarty, ale niewątpliwie autentycz-
ny napis stanowiący dowód autor-
stwa Swacha. Ze względu na od-
nalezienie w tym miejscu głębszych
warstw malowideł, kompozycję tę
przeniesiono na inną ścianę.
b. Wcześniejszą warstwę malar-
ską reprezentuje we wnęce barwna
kopułka zwieńczająca niszę. Kom-
pozycja malarska stanowiła tu w
swoim czasie dekorację dla sto-
jącej figury Matki Boskiej z Dzie-
ciątkiem. Zarys 'rzeźby, dzięki ob-
malowaniu wokół niej dna niszy,
był wyraźnie czytelny. Współczes-
nym temu fragmentowi jest praw-
dopodobnie i malowidło w sąsied-
niej wnęce korytarza, posiadające
analogiczne założenia artystyczne:
fragmenty kolumn z rozchyloną
między nimi draperią. Tworzy ona
również tło dla zawieszonego tu
niegdyś obrazu lub krucyfiksu.
Warstwa w obu wymienionych
przypadkach powstała po przebu-
dowie sklepienia.
c. Zajmujące centralną część
ściany południowej Zwiastowanie —
powstałe przed przebudową kory-
tarzy — jest nieco obcięte nowym
sklepieniem. Jego lewą część za-
krywa malowidło warstwy poprzed-
niej. Elementy tej warstwy, źle
zbudowane technicznie i wrażliwe
na działanie wilgoci, uległy poważ-
nemu zniszczeniu. Małe fragmenty
jej zachowały się także w górnej
części na ścianie wschodniej. Są
to jedynie resztki błękitnego orna-
mentu oraz postać w koronie pod-
trzymywana przez anioła. Analo-
giczne zespoły barwne, odnalezione
w niższych partiach, świadczą o
jakiejś jednolitej kompozycji, obej-
mującej całą płaszczyznę ściany.
Była to zapewne scena trój figural-
na. Zdołano z niej odczytać po stro-
nie lewej zarys nóg odzianych w
obcisłe czerwone spodnie oraz pro-
stokąt jasnej czerwieni po stronie
lewej, sugerujący kształt książki
trzymanej przez stojącą zapewne
i z tej strony postać.
d. Do najcenniejszych we wnę-
ce, a zarazem najlepiej zachowa-
nych, należą dwie dalsze kompo-
zycje. Na ścianie wschodniej obok
św. Rocha tworzącego temat samo-
istny, widoczna jest sąsiednia grupa
świętych: Michała Archanioła, Hie-
ronima i Elżbiety (?). Na dnie ni-
szy gdzie zdjęto malowidło Swacha,
znajduje się słabo czytelna scena
figuralna z tematem głównym Ba-
ranka Mistycznego (?). Po stronie
prawej u góry trzej aniołowie, bli-
żej zaś ku stronie lewej grupa po-
staci świeckich, zwrócona w kie-
runku stojącego obok anioła. Boki
niszy pokrywa ornament. Na jej
krawędzi i płaszczyznach ściany
rysunek malowanych narożnych
cegiełek, podobnych do tych, które
zdobią przejście do kościoła. Przej-
ście użytkowane było w okresie
gdy powstawała scena Zwiastowa-
nia. Identyczny jest wykrój pła-
skich łuków sklepiających przej-
ście i niszę, a zróżnicowanie za-
prawy, między cegłami ponad skle-
pieniem przejścia, świadczy o prze-
róbce pierwotnego układu architek-
tonicznego.
e. Najgłębszym elementem wy-
stroju malarskiego wnęki jest sze-
reg czerwonych zacheuszków, roz-
mieszczonych w regularnych od-
stępach na wszystkich ścianach
wnęki. Odsłonięte w całości na ścia-
nie zachodniej są jedyną znalezio-
ną tu warstwą polichromii. Na po-
zostałych ścianach widoczne są one
jedynie poprzez ubytki warstw póź-
niejszych.
Wspomnieć jeszcze należy o
barwnym ornamencie ze stylizowa-
nej wici roślinnej na podłuczu wej-
ściowym. Zniszczenia partii naroż-
nych uniemożliwiają ustalenie po-
wiązania tego malowidła z uprzed-
nio omawianymi. Jednakże typ po-
biały jak i układ nawarstwień
wierzchnich, zdają się wskazywać
na pokrewieństwo i współzależność
czasową ze św. Rochem.
Niezmiernie ciekawy fragment
bardzo starego malowidła został
znaleziony, już poza terenem wnę-
ki, w małym wgłębieniu sąsiednim.
W odróżnieniu od wszystkich
wspomnianych leży on na tynku
położonym na murze nie posiadają-
cym żłobkowań w zaprawie mię-
dzy cegłami. Z ułamkowo ocalałych
fragmentów wnosić można o pew-
nej zbieżności formalnej tejże kom-
pozycji ze św. Michałem Archanio-
łem. W obu malowidłach widać nie-
II. 4. Pyzdry, klasztor pofrancisz-
kański, kompozycja na wsch. ścia-
nie wnęki.
421
II. 3. Pyzdry, klasztor pofrancisz-
kański. Podlucze i widok ogólny
zach. ściany wnęki.
Do cyklu należy również scena
Św. Franciszek pod krzyżem, z
drugiej zapewne połowy wieku XIX,
praca nieznanego malarza, a za-
razem „restauratora” polichromii
Swacha.
Odrębną zupełnie całość stano-
wi bogaty zespół malowideł zna-
lezionych we wnęce korytarza po-
łudniowego. Prace konserwator-
skie ujawniły tu istnienie pięciu
głębszych warstw malowideł, po-
wstałych niewątpliwie przed
r. 1733. Żadne z nich nie jest wy-
konane w technice freskowej. Jako
podkład zastosowano dla nich po-
biały lub minimalnej grubości tyn-
ki. Spoiwo we wszystkich przypad-
kach zawiera, oprócz wapna, do-
mieszkę składników organicznych.
Koncepcje kolorystyczne poszczegól-
nych warstw różnią się od siebie
dość znacznie.
a. Powierzchniową i jedynie
czytelną kompozycją była „Matka
Boska Bolesna”. Wątpliwości doty-
czące jej autorstwa i czasu po-
wstania, zostały wyjaśnione w trak-
cie prac konserwatorskich. W dol-
nej partii obrazu znaleziono za-
tarty, ale niewątpliwie autentycz-
ny napis stanowiący dowód autor-
stwa Swacha. Ze względu na od-
nalezienie w tym miejscu głębszych
warstw malowideł, kompozycję tę
przeniesiono na inną ścianę.
b. Wcześniejszą warstwę malar-
ską reprezentuje we wnęce barwna
kopułka zwieńczająca niszę. Kom-
pozycja malarska stanowiła tu w
swoim czasie dekorację dla sto-
jącej figury Matki Boskiej z Dzie-
ciątkiem. Zarys 'rzeźby, dzięki ob-
malowaniu wokół niej dna niszy,
był wyraźnie czytelny. Współczes-
nym temu fragmentowi jest praw-
dopodobnie i malowidło w sąsied-
niej wnęce korytarza, posiadające
analogiczne założenia artystyczne:
fragmenty kolumn z rozchyloną
między nimi draperią. Tworzy ona
również tło dla zawieszonego tu
niegdyś obrazu lub krucyfiksu.
Warstwa w obu wymienionych
przypadkach powstała po przebu-
dowie sklepienia.
c. Zajmujące centralną część
ściany południowej Zwiastowanie —
powstałe przed przebudową kory-
tarzy — jest nieco obcięte nowym
sklepieniem. Jego lewą część za-
krywa malowidło warstwy poprzed-
niej. Elementy tej warstwy, źle
zbudowane technicznie i wrażliwe
na działanie wilgoci, uległy poważ-
nemu zniszczeniu. Małe fragmenty
jej zachowały się także w górnej
części na ścianie wschodniej. Są
to jedynie resztki błękitnego orna-
mentu oraz postać w koronie pod-
trzymywana przez anioła. Analo-
giczne zespoły barwne, odnalezione
w niższych partiach, świadczą o
jakiejś jednolitej kompozycji, obej-
mującej całą płaszczyznę ściany.
Była to zapewne scena trój figural-
na. Zdołano z niej odczytać po stro-
nie lewej zarys nóg odzianych w
obcisłe czerwone spodnie oraz pro-
stokąt jasnej czerwieni po stronie
lewej, sugerujący kształt książki
trzymanej przez stojącą zapewne
i z tej strony postać.
d. Do najcenniejszych we wnę-
ce, a zarazem najlepiej zachowa-
nych, należą dwie dalsze kompo-
zycje. Na ścianie wschodniej obok
św. Rocha tworzącego temat samo-
istny, widoczna jest sąsiednia grupa
świętych: Michała Archanioła, Hie-
ronima i Elżbiety (?). Na dnie ni-
szy gdzie zdjęto malowidło Swacha,
znajduje się słabo czytelna scena
figuralna z tematem głównym Ba-
ranka Mistycznego (?). Po stronie
prawej u góry trzej aniołowie, bli-
żej zaś ku stronie lewej grupa po-
staci świeckich, zwrócona w kie-
runku stojącego obok anioła. Boki
niszy pokrywa ornament. Na jej
krawędzi i płaszczyznach ściany
rysunek malowanych narożnych
cegiełek, podobnych do tych, które
zdobią przejście do kościoła. Przej-
ście użytkowane było w okresie
gdy powstawała scena Zwiastowa-
nia. Identyczny jest wykrój pła-
skich łuków sklepiających przej-
ście i niszę, a zróżnicowanie za-
prawy, między cegłami ponad skle-
pieniem przejścia, świadczy o prze-
róbce pierwotnego układu architek-
tonicznego.
e. Najgłębszym elementem wy-
stroju malarskiego wnęki jest sze-
reg czerwonych zacheuszków, roz-
mieszczonych w regularnych od-
stępach na wszystkich ścianach
wnęki. Odsłonięte w całości na ścia-
nie zachodniej są jedyną znalezio-
ną tu warstwą polichromii. Na po-
zostałych ścianach widoczne są one
jedynie poprzez ubytki warstw póź-
niejszych.
Wspomnieć jeszcze należy o
barwnym ornamencie ze stylizowa-
nej wici roślinnej na podłuczu wej-
ściowym. Zniszczenia partii naroż-
nych uniemożliwiają ustalenie po-
wiązania tego malowidła z uprzed-
nio omawianymi. Jednakże typ po-
biały jak i układ nawarstwień
wierzchnich, zdają się wskazywać
na pokrewieństwo i współzależność
czasową ze św. Rochem.
Niezmiernie ciekawy fragment
bardzo starego malowidła został
znaleziony, już poza terenem wnę-
ki, w małym wgłębieniu sąsiednim.
W odróżnieniu od wszystkich
wspomnianych leży on na tynku
położonym na murze nie posiadają-
cym żłobkowań w zaprawie mię-
dzy cegłami. Z ułamkowo ocalałych
fragmentów wnosić można o pew-
nej zbieżności formalnej tejże kom-
pozycji ze św. Michałem Archanio-
łem. W obu malowidłach widać nie-
II. 4. Pyzdry, klasztor pofrancisz-
kański, kompozycja na wsch. ścia-
nie wnęki.
421